Bilindiği üzere, 2577 sayılı İYUK’nun 31/1 md hükmü gereğince bir davada bu davanın çözümü için ilgili hakim bilirkişi ataması yapabilir. Davanın çözümü çok özel teknik bilgi ve ihtisas gerektiren hallerde görüşüne başvurulan üçüncü kişiye veya kişilere bilirkişi denilmektedir.[1]
Bilirkişiler, görüşüne başvurulan konu veya konular hakkında özel ve teknik bilgisine dayanılarak inceleme yapar ve vardığı neticeleri mahkemeye bir rapor halinde sunarlar.[2] Başka bir ifade ile, bilirkişiler sahip oldukları teknik bilgileri ya da ihtisası gerektiren konularla ilgili bilgilerini yargılama sürecine dahil etmiş olunmaktadırlar.
Bilirkişi raporları, genelde üç nüsha olarak mahkemeye sunulur. Bu raporlar taraflara tebliğ edilir. Tarafların rapora itirazları olacak ise, bunlara iki hafta içerisinde mahkemeye sunmaları zorunludur. [3] Bilirkişi raporlarına karşı tarafların işbu raporların kendilerine tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içinde itiraz haklar mevcuttur. (HUMK md.283/1,2).
Bilirkişilik, özel bilgi ve uzmanlık gerektiren durumlarda hakimin kendisine yardım için görevlendirdiği kişi veya kişilerdir. Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanuna göre getirilen bilirkişilik, bir davada davanın çözümü için hakim tarafından bilinmeyen özel ve teknik bilgiyi gerektiren durumlarda görüş ve oyuna müracaat edilen üçüncü kişi veya kişileri ifade etmektedir. Delil sistemleri ve deliller yer ve zamana göre değişebilmektedir. Bilirkişilik müessesesi de bu değişen yer ve zamana göre teknik bilgi ve uzmanlığa göre ortaya çıkan bir durumdur.
Bir hukuksal ihtilafın çözümünde hukuk bilgisine dayanılarak çözümleme olaya uygulanacak hukuk kuralını bulma yetkisi ve görevi hakime aittir. Anayasaya yargı yetkisinin bağımsız mahkemelere ait olduğunu belirtmiştir.[4] Bu yetkinin başlarına devri de mümkün değildir. Ancak, hakimin bir hukuksal ihtilafın hukuk bilgisine dayanılarak çözülebilmesi, yani olaya hangi hukuk kuralının uygulanabileceğini anlayabilmesi için, uyuşmazlık konusu olayın niteliğinin ortaya konulması hakkında uzmanlık gerektiren özel veya teknik bazı bilgilere gereksinim duyulabilir. Nitekim, günümüzde iktisadi, sosyal, sanayi ve teknik gibi alanlarda kaydedilen gelişmeler, bu sahalarda ortaya çıkabilecek ihtilaflarda ihtisas gerektiren bilgiye giderek ihtiyaç duyulmaktadır. Bu gibi ihtiyaçlar nedeniyle bunları dikkate alan yasa koyucular yargıca, teknik veya özel bilgiyi gerektiren hususlarda bilirkişiye müracaat yetkisi vermektedir.[5]
5271 sayılı Ceza Muhakemeleri Kanunun 67/6 md hükmüne göre Cumhuriyet Savcısı, katılan, vekili, şüpheli veya sanık, müdafii veya kanunî temsilci, yargılama konusu olayla ilgili olarak veya bilirkişi raporunun hazırlanmasında değerlendirilmek üzere ya da bilirkişi raporu hakkında, uzmanından bilimsel mütalaa alabilirler. Sadece bu nedenle ayrıca süre istenemez.
Bir davada tahlili hakim tarafından bilinmeyen özel ve teknik bilgiyi icap ettiren durumlarda oy ve görüşüne başvurulan üçüncü kişiye veya kişilere bilirkişi denilmektedir.[6] Bilirkişi, görüşüne başvurulan husus hakkında, özel ve teknik bilgisine dayanılarak inceleme yapar ve vardığı sonuçları mahkemeye bildirir.[7] Başka bir ifade ile, bilirkişi sahip olduğu ihtisas bilgisi ile yargılama evresine yardımcı olur.[8] Bilirkişi incelemesinde dava ile ilgili olarak çözümü hakimler tarafından bilinmeyen özel ve teknik bilgisinin gerekli olduğu durumlarda müracaat edilir. Başka bir ifade ile, hakimin teknik ve özel bilgisinin yeterli olmadığı hallerde, bilirkişi yargıca yardımcı olur. Bu sebeple, bilirkişiye müracaat edilmesine gerek olup olmadığına yargıç karar verecektir. Bilirkişilik, özel ve teknik bilgiyi gerektirdiği için herkes bilirkişi olamayacağı gibi bilirkişi yapacak kişiler de belli öğrenim koşulu ve tecrübe aranılacaktır.[9] Vergi yargılamasında, ceza yargılamasında bilirkişiliğin yanı sıra 5271 sayılı CMK’nun 67/6 maddesine göre uzman mütalaası alınması yolunda sıklıkla kullanılmaktadır. [10]
Bilirkişi raporu takdiri deliller arasında sayılmış olup, mahkeme hakimi bilirkişi raporu ile bağlı değildir. Dava dosyasındaki diğer deliller gibi bilirkişi raporunun takdiri de mahkemenin takdirine bırakılmıştır. Ancak hakimler, çözümü uzmanlığı, özel veya teknik bilgiyi gerektiren hâllerde bilirkişiye başvurdukları için genellikle kararlarını da bilirkişi raporlarına dayandırmaktadırlar.
Eğer bilirkişi raporu gerçeği yansıtmıyorsa ne olacak? İşte böyle bir durumda raporun gerçeği yansıtmadığını düşünen taraf 5271 sayılı kanunun 67/6.maddesi gereğince uzmanından bilimsel mütalaa alabilir. Hatta uzman mütalaasının bilirkişi raporundan önce bilirkişinin değerlendirmesine sunulmak üzere veya bilirkişi raporundan sonra, bilirkişi raporundaki hata ve çelişkileri ortaya koymak amacıyla alınması mümkündür. Dileyen taraf, konusunda uzmanlığı bilinen herhangi bir kişi veya kurumdan dava konusu olayla ilgili olarak uzman mütalaası alarak, bu raporu dava dosyasına delil olarak sunabilir. Mahkemenin görevlendirmiş olduğu bilirkişi raporu ile tarafların kendi seçecekleri herhangi bir uzmandan alacakları uzman mütalaası arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. Zira her ikisi de mahkeme nazarında takdiri deliller arasında yer almaktadır. Örnek olarak; Bir bina inşaatında kullanılan hazır betonun standartlara uygun olup olmadığı konusundaki bir davada, mahkemenin görevlendirdiği İnşaat Mühendisi bir bilirkişinin raporuna karşılık, davanın taraflarından birisi İnşaat Mühendisleri Odası veya İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi’ne müracaat ederek binada kullanılan hazır betonun kalitesi hakkında bilimsel mütalaa alabilir. Mahkemenin görevlendirdiği bilirkişinin ücreti hakimin takdir yetkisindedir. Uzman mütalaası için ödenecek ücret ise taraflar arasında serbestçe kararlaştırılabilir.
Uzman mütalaası konusu adeta bilirkişilik kurumunun otokontrol sistemi sayılabilir. Aynı zamanda da özel bilirkişilik kurumunun uygulamaya geçmesi anlamını taşımaktadır. Zaman zaman çevremizden duyarız; hatalı bilirkişi raporu yüzünden davayı kaybettim diye, bilimsel uzman mütalaası bu tür yakınmalara son verecektir. Mahkemelerin atamış olduğu bilirkişilerin de daha dikkatli rapor düzenlemeleri konusunda yönlendirici olacaktır.[11]
Uzman bilirkişilik müessesesi ile çeşitli uyuşmazlıklar daha kolay ve isabetli bir biçimde çözümleme olanağına kavuşmuş olacaktır. Vergi uyuşmazlıklarında uzman bilirkişiye müracaat edilmesi daha çok vergi tekniği gibi konularda düzenlenen ve vergi inceleme raporlarından kaynaklanan uyuşmazlıklarda uygulanabilmektedir. Vergi uyuşmazlıklarının sonucu olarak düzenlenen gerek vergi tekniği raporları ve gerekse vergi inceleme raporlarının yorumlanmasından doğan uyuşmazlıklarda uzman mütalaasına başvurulmaktadır. Uzman mütalaaları daha çok asliye ceza mahkemelerinde veya konuyla ilgili olarak Yargıtay’ın çeşitli ceza dairelerinde değerlendirilmektedir. Vergi uyuşmazlıklarında da uzman mütalaası vergi mahkemelerinde veya Danıştay’ın ilgili dairelerinde 5271 sayılı CMK’nun 67/6. maddesine göre uzmandan bilimsel mütalaa alınabilmektedir.
Vergi uyuşmazlıklarında, bilirkişi ataması, seçimi gibi konular uyuşmazlığın durumuna göre tam isabetli olamamaktadır. Ancak, bilirkişi raporlarına karşı yapılan itirazlar nedeniyle bilirkişiler uygulamada daha çok düzenlenen iddianameler veya vergi inceleme raporlarının tıpa tıp aynısı yönünde bilirkişi raporu düzenledikleri görülmektedir.
Bilirkişi raporları, uzman mütalaası veren kişilere göre düzenledikleri raporlar bilimsel yorumlardan uzak olduğu söylenebilir. Hatta, uygulamada bilirkişilerin düzenledikleri raporların objektif, gerçekçi ve tutarlı olduğu konusunda çeşitli eleştiriler ileri sürülmektedir.
---------------------------------------------------
[1] HUMK md. 275
[2] ÖĞÜN İsmail, “Türk Vergi Yargısında Bilirkişilik Müessesi ve Bilirkişilik Ücretlerinin Vergilendirilmesi”, Vergi Dünyası, S.229, Eylül, 2000, s.80
[3] KIZILOT Şükrü – KIZILOT Zuhal, Vergi İhtilafları ve Çözüm Yolları, 19. Baskı, Yaklaşım Yayınları, Ankara 2011, s.745
[4] Anayasa md.138.
[5] HUMK md.275-286
[6] HUMK Md. .275
[7] Bilirkişi raporlarına itiraz edilebilir. Bilirkişiler tarafından düzenlenen rapor örnekleri duruşma esnasında Cumhuriyet Savcısına, katılana, vekiline, şüpheliye veya sanığa, müdafiine veya kanunî temsilciye doğrudan verilebileceği gibi; kendilerine iadeli taahhütlü mektupla da gönderilebilir. (5271 s.k. md. 67/4) Bilirkişi incelemesi tamamlandığında, yeni bilirkişi incelemesi yapılması veya itirazların bildirilmesi için istemde bulunabilmelerini sağlamak üzere Cumhuriyet savcısına, katılana, vekiline, şüpheliye veya sanığa, müdafiine veya kanunî temsilciye süre verilir. Bu maddede belirtilen taraflar, dayandıkları gerekçeleri de göstermek şartıyla verilen süre içinde bilirkişi raporuna itiraz edebilirler. Süresi içinde itiraz edilmeyen bilirkişi raporu kabul edilmiş sayılır. Bu kişilerin istemleri reddedildiğinde, üç gün içinde bu hususta gerekçeli bir karar verilir. (5271 s.k. md. 67/5) Cumhuriyet savcısı, katılan, vekili, şüpheli veya sanık, müdafii veya kanunî temsilci, yargılama konusu olayla ilgili olarak veya bilirkişi raporunun hazırlanmasında değerlendirilmek üzere ya da bilirkişi raporu hakkında, uzmanından bilimsel mütalaa alabilirler. Sadece bu nedenle ayrıca süre istenemez. (5271 s.k. md. 67/6).
[8] KIZILOT Şükrü – KIZILOT Zuhal, Vergi İhtilafları ve Çözüm Yolları, 19 Baskı, Yaklaşım Yayınları, Ankara 2011, s.737.
[9] GÜNEŞ Recep, “Vergi Davalarında Bilirkişilik ve Bilirkişinin Sorumlulukları”, Muhasebe ve Denetime Bakış, Sayı:9, Mayıs 2003, s.13
[10] 5271 sayılı CMK md. 63, 67 ve ilgili olarak 1086 sayılı HUMK md.275.
[11] ASLAN Yaşar, “Bilirkişi Raporuna İtiraz ve Uzman Mütalaası”,İstanbul Bilirkişiler Derneği Başkanlığı Yayınları.
Bilirkişiler, görüşüne başvurulan konu veya konular hakkında özel ve teknik bilgisine dayanılarak inceleme yapar ve vardığı neticeleri mahkemeye bir rapor halinde sunarlar.[2] Başka bir ifade ile, bilirkişiler sahip oldukları teknik bilgileri ya da ihtisası gerektiren konularla ilgili bilgilerini yargılama sürecine dahil etmiş olunmaktadırlar.
Bilirkişi raporları, genelde üç nüsha olarak mahkemeye sunulur. Bu raporlar taraflara tebliğ edilir. Tarafların rapora itirazları olacak ise, bunlara iki hafta içerisinde mahkemeye sunmaları zorunludur. [3] Bilirkişi raporlarına karşı tarafların işbu raporların kendilerine tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içinde itiraz haklar mevcuttur. (HUMK md.283/1,2).
Bilirkişilik, özel bilgi ve uzmanlık gerektiren durumlarda hakimin kendisine yardım için görevlendirdiği kişi veya kişilerdir. Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanuna göre getirilen bilirkişilik, bir davada davanın çözümü için hakim tarafından bilinmeyen özel ve teknik bilgiyi gerektiren durumlarda görüş ve oyuna müracaat edilen üçüncü kişi veya kişileri ifade etmektedir. Delil sistemleri ve deliller yer ve zamana göre değişebilmektedir. Bilirkişilik müessesesi de bu değişen yer ve zamana göre teknik bilgi ve uzmanlığa göre ortaya çıkan bir durumdur.
Bir hukuksal ihtilafın çözümünde hukuk bilgisine dayanılarak çözümleme olaya uygulanacak hukuk kuralını bulma yetkisi ve görevi hakime aittir. Anayasaya yargı yetkisinin bağımsız mahkemelere ait olduğunu belirtmiştir.[4] Bu yetkinin başlarına devri de mümkün değildir. Ancak, hakimin bir hukuksal ihtilafın hukuk bilgisine dayanılarak çözülebilmesi, yani olaya hangi hukuk kuralının uygulanabileceğini anlayabilmesi için, uyuşmazlık konusu olayın niteliğinin ortaya konulması hakkında uzmanlık gerektiren özel veya teknik bazı bilgilere gereksinim duyulabilir. Nitekim, günümüzde iktisadi, sosyal, sanayi ve teknik gibi alanlarda kaydedilen gelişmeler, bu sahalarda ortaya çıkabilecek ihtilaflarda ihtisas gerektiren bilgiye giderek ihtiyaç duyulmaktadır. Bu gibi ihtiyaçlar nedeniyle bunları dikkate alan yasa koyucular yargıca, teknik veya özel bilgiyi gerektiren hususlarda bilirkişiye müracaat yetkisi vermektedir.[5]
5271 sayılı Ceza Muhakemeleri Kanunun 67/6 md hükmüne göre Cumhuriyet Savcısı, katılan, vekili, şüpheli veya sanık, müdafii veya kanunî temsilci, yargılama konusu olayla ilgili olarak veya bilirkişi raporunun hazırlanmasında değerlendirilmek üzere ya da bilirkişi raporu hakkında, uzmanından bilimsel mütalaa alabilirler. Sadece bu nedenle ayrıca süre istenemez.
Bir davada tahlili hakim tarafından bilinmeyen özel ve teknik bilgiyi icap ettiren durumlarda oy ve görüşüne başvurulan üçüncü kişiye veya kişilere bilirkişi denilmektedir.[6] Bilirkişi, görüşüne başvurulan husus hakkında, özel ve teknik bilgisine dayanılarak inceleme yapar ve vardığı sonuçları mahkemeye bildirir.[7] Başka bir ifade ile, bilirkişi sahip olduğu ihtisas bilgisi ile yargılama evresine yardımcı olur.[8] Bilirkişi incelemesinde dava ile ilgili olarak çözümü hakimler tarafından bilinmeyen özel ve teknik bilgisinin gerekli olduğu durumlarda müracaat edilir. Başka bir ifade ile, hakimin teknik ve özel bilgisinin yeterli olmadığı hallerde, bilirkişi yargıca yardımcı olur. Bu sebeple, bilirkişiye müracaat edilmesine gerek olup olmadığına yargıç karar verecektir. Bilirkişilik, özel ve teknik bilgiyi gerektirdiği için herkes bilirkişi olamayacağı gibi bilirkişi yapacak kişiler de belli öğrenim koşulu ve tecrübe aranılacaktır.[9] Vergi yargılamasında, ceza yargılamasında bilirkişiliğin yanı sıra 5271 sayılı CMK’nun 67/6 maddesine göre uzman mütalaası alınması yolunda sıklıkla kullanılmaktadır. [10]
Bilirkişi raporu takdiri deliller arasında sayılmış olup, mahkeme hakimi bilirkişi raporu ile bağlı değildir. Dava dosyasındaki diğer deliller gibi bilirkişi raporunun takdiri de mahkemenin takdirine bırakılmıştır. Ancak hakimler, çözümü uzmanlığı, özel veya teknik bilgiyi gerektiren hâllerde bilirkişiye başvurdukları için genellikle kararlarını da bilirkişi raporlarına dayandırmaktadırlar.
Eğer bilirkişi raporu gerçeği yansıtmıyorsa ne olacak? İşte böyle bir durumda raporun gerçeği yansıtmadığını düşünen taraf 5271 sayılı kanunun 67/6.maddesi gereğince uzmanından bilimsel mütalaa alabilir. Hatta uzman mütalaasının bilirkişi raporundan önce bilirkişinin değerlendirmesine sunulmak üzere veya bilirkişi raporundan sonra, bilirkişi raporundaki hata ve çelişkileri ortaya koymak amacıyla alınması mümkündür. Dileyen taraf, konusunda uzmanlığı bilinen herhangi bir kişi veya kurumdan dava konusu olayla ilgili olarak uzman mütalaası alarak, bu raporu dava dosyasına delil olarak sunabilir. Mahkemenin görevlendirmiş olduğu bilirkişi raporu ile tarafların kendi seçecekleri herhangi bir uzmandan alacakları uzman mütalaası arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. Zira her ikisi de mahkeme nazarında takdiri deliller arasında yer almaktadır. Örnek olarak; Bir bina inşaatında kullanılan hazır betonun standartlara uygun olup olmadığı konusundaki bir davada, mahkemenin görevlendirdiği İnşaat Mühendisi bir bilirkişinin raporuna karşılık, davanın taraflarından birisi İnşaat Mühendisleri Odası veya İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi’ne müracaat ederek binada kullanılan hazır betonun kalitesi hakkında bilimsel mütalaa alabilir. Mahkemenin görevlendirdiği bilirkişinin ücreti hakimin takdir yetkisindedir. Uzman mütalaası için ödenecek ücret ise taraflar arasında serbestçe kararlaştırılabilir.
Uzman mütalaası konusu adeta bilirkişilik kurumunun otokontrol sistemi sayılabilir. Aynı zamanda da özel bilirkişilik kurumunun uygulamaya geçmesi anlamını taşımaktadır. Zaman zaman çevremizden duyarız; hatalı bilirkişi raporu yüzünden davayı kaybettim diye, bilimsel uzman mütalaası bu tür yakınmalara son verecektir. Mahkemelerin atamış olduğu bilirkişilerin de daha dikkatli rapor düzenlemeleri konusunda yönlendirici olacaktır.[11]
Uzman bilirkişilik müessesesi ile çeşitli uyuşmazlıklar daha kolay ve isabetli bir biçimde çözümleme olanağına kavuşmuş olacaktır. Vergi uyuşmazlıklarında uzman bilirkişiye müracaat edilmesi daha çok vergi tekniği gibi konularda düzenlenen ve vergi inceleme raporlarından kaynaklanan uyuşmazlıklarda uygulanabilmektedir. Vergi uyuşmazlıklarının sonucu olarak düzenlenen gerek vergi tekniği raporları ve gerekse vergi inceleme raporlarının yorumlanmasından doğan uyuşmazlıklarda uzman mütalaasına başvurulmaktadır. Uzman mütalaaları daha çok asliye ceza mahkemelerinde veya konuyla ilgili olarak Yargıtay’ın çeşitli ceza dairelerinde değerlendirilmektedir. Vergi uyuşmazlıklarında da uzman mütalaası vergi mahkemelerinde veya Danıştay’ın ilgili dairelerinde 5271 sayılı CMK’nun 67/6. maddesine göre uzmandan bilimsel mütalaa alınabilmektedir.
Vergi uyuşmazlıklarında, bilirkişi ataması, seçimi gibi konular uyuşmazlığın durumuna göre tam isabetli olamamaktadır. Ancak, bilirkişi raporlarına karşı yapılan itirazlar nedeniyle bilirkişiler uygulamada daha çok düzenlenen iddianameler veya vergi inceleme raporlarının tıpa tıp aynısı yönünde bilirkişi raporu düzenledikleri görülmektedir.
Bilirkişi raporları, uzman mütalaası veren kişilere göre düzenledikleri raporlar bilimsel yorumlardan uzak olduğu söylenebilir. Hatta, uygulamada bilirkişilerin düzenledikleri raporların objektif, gerçekçi ve tutarlı olduğu konusunda çeşitli eleştiriler ileri sürülmektedir.
---------------------------------------------------
[1] HUMK md. 275
[2] ÖĞÜN İsmail, “Türk Vergi Yargısında Bilirkişilik Müessesi ve Bilirkişilik Ücretlerinin Vergilendirilmesi”, Vergi Dünyası, S.229, Eylül, 2000, s.80
[3] KIZILOT Şükrü – KIZILOT Zuhal, Vergi İhtilafları ve Çözüm Yolları, 19. Baskı, Yaklaşım Yayınları, Ankara 2011, s.745
[4] Anayasa md.138.
[5] HUMK md.275-286
[6] HUMK Md. .275
[7] Bilirkişi raporlarına itiraz edilebilir. Bilirkişiler tarafından düzenlenen rapor örnekleri duruşma esnasında Cumhuriyet Savcısına, katılana, vekiline, şüpheliye veya sanığa, müdafiine veya kanunî temsilciye doğrudan verilebileceği gibi; kendilerine iadeli taahhütlü mektupla da gönderilebilir. (5271 s.k. md. 67/4) Bilirkişi incelemesi tamamlandığında, yeni bilirkişi incelemesi yapılması veya itirazların bildirilmesi için istemde bulunabilmelerini sağlamak üzere Cumhuriyet savcısına, katılana, vekiline, şüpheliye veya sanığa, müdafiine veya kanunî temsilciye süre verilir. Bu maddede belirtilen taraflar, dayandıkları gerekçeleri de göstermek şartıyla verilen süre içinde bilirkişi raporuna itiraz edebilirler. Süresi içinde itiraz edilmeyen bilirkişi raporu kabul edilmiş sayılır. Bu kişilerin istemleri reddedildiğinde, üç gün içinde bu hususta gerekçeli bir karar verilir. (5271 s.k. md. 67/5) Cumhuriyet savcısı, katılan, vekili, şüpheli veya sanık, müdafii veya kanunî temsilci, yargılama konusu olayla ilgili olarak veya bilirkişi raporunun hazırlanmasında değerlendirilmek üzere ya da bilirkişi raporu hakkında, uzmanından bilimsel mütalaa alabilirler. Sadece bu nedenle ayrıca süre istenemez. (5271 s.k. md. 67/6).
[8] KIZILOT Şükrü – KIZILOT Zuhal, Vergi İhtilafları ve Çözüm Yolları, 19 Baskı, Yaklaşım Yayınları, Ankara 2011, s.737.
[9] GÜNEŞ Recep, “Vergi Davalarında Bilirkişilik ve Bilirkişinin Sorumlulukları”, Muhasebe ve Denetime Bakış, Sayı:9, Mayıs 2003, s.13
[10] 5271 sayılı CMK md. 63, 67 ve ilgili olarak 1086 sayılı HUMK md.275.
[11] ASLAN Yaşar, “Bilirkişi Raporuna İtiraz ve Uzman Mütalaası”,İstanbul Bilirkişiler Derneği Başkanlığı Yayınları.
