16 Nisan referandumu ile Türkiye, milletin doğrudan yönetimi belirleyeceği Cumhurbaşkanlığı Sistemi'ne geçti. Sıra mevcut kanunların anayasa uyumuna geldi. Siyasi kültürümüzdeki pek çok uygulamanın değişmesi gündemde.
Yüzde 10 barajı, ikili veya üçlü kararnameler tarih olacak ama baraj ne olacak, vekiller nasıl seçilecek veya müsteşarlar ve genel müdürler nasıl atanacak? Başbakanlık makamı olmayacak ama teşkilat yasası ne olacak? Valiler ve belediye başkanları Cumhurbaşkanlığı Sistemi'nde nasıl bir rol üstlenecek? Bir hukukçu olarak bu yeniden yapılanmayı en iyi takip eden isimlerden biri olan Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Mehmet Uçum'a yeni hükümeti, siyasi partiler ve seçim düzenlemelerini sorduk.
Meclis İç Tüzüğü'nün de yeni sisteme uyumlu hale gelmesi gerektiğine dikkat çeken Uçum, başından beri takip ettiği 15 Temmuz davaları süreçlerine ilişkin de önemli tespitlerde bulundu.
16 Nisan anayasa referandumu sonrasında, yeni anayasa maddelerinin gerektirdiği kanuni düzenlemeler nelerdir? Bunlar, ne zaman ve nasıl hayata geçecek?
İki kategoride çıkarılması zorunlu uyum yasaları var. Biri teknik uyum yasaları, diğeri siyasi uyum yasaları. Biliyorsunuz 16 Nisan değişikliğiyle birlikte derhal yürürlüğe giren düzenlemeler vardı bir de bundan sonraki ilk Cumhurbaşkanı seçim sürecinin başlamasıyla birlikte yürürlüğe girecek düzenlemeler var. Şimdi derhal uygulamaya giren hususlara baktığımızda, yargıyı ilgilendiren konular yani HSK'nın yeni yapısı ve Askeri Yargının kaldırılmasıyla ilgili konular bir hükümet tasarısı olarak 12 Haziran'da Meclis başkanlığına sunuldu. Kasım 2019'da öngörülen seçime kadar da yeni sisteme uygun teknik ve siyasi uyum düzenlemelerinin de yapılması gerekiyor.
ATAMA YETKİSİNİ BAKANA DEVREDEBİLİR
Teknik uyum yasaları neleri kapsıyor?
Yeni hükümet modeline uygun olarak kanunlarda teknik anlamda değiştirilmesi gereken tüm hususlardır. Örneğin bakanlar kurulu olmayacak artık. Bununla ilgili kavram birliğini sağlamak gerekiyor. Şimdi parlamenter hükümet modelinde olduğu gibi üçlü kararnameler, ikili kararnamelergibi düzenlemeler olmayacak. Yeni hükümet modelinde Cumhurbaşkanı tekli kararnameyle bakanları, müsteşarları görevlendirecek. Cumhurbaşkanı isterse bir bakana, müsteşar ve genel müdürlerini görevlendirme yetkisini delege de edebilir. Bu Cumhurbaşkanının kendi vereceği bir karardır. Mesela Başbakanlık teşkilatı var mevcut sistemde ama yeni sistemde hükümetin ana teşkilatı Cumhurbaşkanlığı teşkilatı olacak. Başbakanlık ve Cumhurbaşkanlığı teşkilatının birleştirilmesi gerekiyor. Bütün bunlar teknik düzenlemelerdir ve bir kısmı kanunla bir kısmı ise Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle yapılacak.
SİYASİ UYUMDA DÖRT ANA BAŞLIK
Siyasi uyum yasaları ?
Birincisi siyasi partiler hukukunun, ikincisi seçim hukukunun, üçüncüsü yerel yönetimler hukukunun ve dördüncüsü merkezi teşkilatın yeniden düzenlenmesini kapsar. Mesela yeni hükümet sisteminde de vali, kaymakamyer alacak ama rolleri şimdiki gibi mi olacak? Yoksa yeni hükümet modeline uygun olarak farklı bir rolü mü olacak? Örneğin valiler ve kaymakamlıklar hizmet merci yerine daha güçlüdenetim mercilerine dönüştürülebilir.
İÇİŞLERİ BAKANI YETKİLERİ VALİYE
Valiler hangi görevleri belediyelere devredebilir ve hangi yeni görevleri üstlenebilir?
Şu andaki valiler hem hizmet hem de denetim organı. Devlet ve hükümet adına hem güvenlik ve alt yapı hizmetlerini, kültürel ve ekonomik hizmetleri, hem de denetim fonksiyonunu yerine getiriyor. Örneğin kaymakamlıkların ilçe belediyeler ve valilerin il belediyeleri üzerinde denetim yetkisi var. Yeni sistemde alt yapı hizmetleri, ekonomik, kültürel hizmetler tümüyle seçilmiş yerel idareler eliyle yerine getirilebilir, İçişleri Bakanlığı'na ait asli denetim yetkisi valiliklere ve kaymakamlıklara kısmen aktarılabilir. Yani onların yerel yönetimler üzerindeki denetim gücü artırılabilir. Buradaki asıl amaç hem denetimi hem de hizmetleri çok parçalı olmaktan çıkarıp bütünselleştirmek. Hizmetlerin bütünsel ve rasyonel dağılımını sağlayacaksın, denetimde dağınıklığı ortadan kaldıracak etkili bir denetim yapacaksın. Mesela bu da tartışılması gereken tezlerinden biri.
ÖZERKLİK İMKANSIZ
Valilerin görevlendirme şekli hep tartışma konusu olmuştur. Seçilmiş valiler söz konusu olabilir mi?
Bizim sistemde bu olmaz. Anayasal sistemde yerel yönetimler; belediye başkanları, büyükşehirlerde belediye meclisleri, diğer şehirlerde ilave olarak il genel meclisleriyle sınırlıdır. Vali ve kaymakamlık, yerel idare değil merkezi idaredir. Üniter yapı üzerinden bir sisteme sahip olduğumuz içinmerkezi idarenin temsilcileri seçimle gelemez. Bu ancak eyaletlerde olur ve vali seçimle gelirse yereli temsil eder. O zaman siyasi özerklik olur. Oysa bizim sistemin eyaletlere yol açması mümkün değildir, tam tersine yeni model üniter yapıyı güçlendirir. Yerel yönetimleri hizmet açısından güçlendirmek gerekir, siyasi açıdan güçlendirmek, bizim hem anayasal sistemimize hem de ülke bütünlüğümüzü koruma amacımıza uymaz. Bizim için doğru olan Türkiye'nin tüm bölgelerinin siyasi temsilini merkezden sağlamaktır.
SEÇİM BARAJI YÜZDE 5'i AŞAMAZ
Meclisin salt ve nitelikli çoğunlukla karar alması için olabilecek bir barajın üst ve alt limitleri ne olabilir?
Anayasal model baraj ile ilgili bir yönlendirme ortaya koymuştur. Bir baraj olacaksa, bu yüzde 5'ten fazla olamaz. Çünkü halkın kabul ettiği anayasada, yüzde 5 veya daha fazla oy almış partiler Cumhurbaşkanı adayı gösterebiliyor. Üstelik birden çok parti dahi toplamda yüzde 5 oya sahipse onlar da birlikte aday gösterebilir. Cumhurbaşkanı adayı göstermek ne demek? Hükümete talip olmak demek. Hükümete talip olmak için yüzde 5'le aday gösterme hakkı varsa, Meclis'te temsil barajının da en fazla yüzde 5 olması sistemin iç uyumu açısından makuldür.
YÜZDE 10 BARAJI ANLAMSIZLAŞTI
Meşhur yüzde 10 barajı ne olacak peki?
Seçim hukuku açısından, yeni hükümet modeliyle birlikte meclisin ilkesi sadece temsilde adalete dönüştü. Yani yönetimde istikrar, meclisin kuruluş ilkesi olmaktan çıktı. Halk artık Cumhurbaşkanını doğrudan seçecek, dolayısıyla istikrarlı hükümet için konulmuş olan yüzde 10 barajı anlamsızlaştı. Yeni sistemde Meclisin etkili çalışması ve karar alma istikrarı açısından baraj yine olabilir mi, olabilir. Ama bu baraj istikrarlı hükümet çıkarma ilkesi olmaz çünkü hükümet artık meclis dışından ve doğrudan halk tarafından seçilecek. Meclisin nitelikli ve salt çoğunluk gerektiren kararları bakımından iseartık yüzde 10 barajına ihtiyaç yoktur ve daha düşük baraj yeterli olur.
BAKANLAR KURULU YOK
Yeni sistemde bakanlar kurulu olmayacaksa, hükümet nasıl olacak?
Yeni hükümetin biri siyasi ikincisi teknik iki fonksiyonu var. Siyasi sorumluluğu olan hükümet, doğrudan halk tarafından seçilen Cumhurbaşkanıdır. Bunun anlamı şudur, siyasi kararları Cumhurbaşkanı verir. Teknik hükümet, uygulama kararlarını verir. Parlamenter sistemdeki bakanlar kurulunda olduğu gibi artık her bakan, siyasi kararı verme yetkisine sahip olmayacak. Siyasi hükümet yüzde 50 artı 1 ile seçilmiş Cumhurbaşkanı, teknik hükümet onun görevlendirdiği bakanlardan oluşan hükümettir.
SAYI AZALABiLiR
Hızlı ve etkin hizmet verecek bakanlıklar için sayının da azaltılması söz konusu mudur?
İhtiyaç ne kadar olursa o kadar bakanlık kurulabilir. Mevcut sistemde bir sınırlama yok ama beş tane başbakan yardımcılığı var. Yeni modelde her Cumhurbaşkanı adayı kendi politikasına uygun yardımcı ve bakan görevlendirecektir. Öngörüm, mevcut bakan ve başbakan yardımcısı sayısından çok daha az sayıyla hizmetlerin yürütülmesi tercih edilebilir. Çünkü dağınıklığı ve çok başlılığı da ortadan kaldırmak lazım. Artık milletvekillerinin bakan olmaları fiilen neredeyse imkansızlaştığı için illere veya toplumsal kesimlere göre bakan verme zorunluluğu da ortadan kalkacak. Bakanlıkların belirlenmesinde, hizmet fonksiyonu esas olacağı için sayıları da daha rasyonel ve minimum olacaktır.
TARAFSIZLIK YEMİNİ VE PARTİ ÜYELİĞİ ÇELİŞMEZ
Anayasa da Cumhurbaşkanının hem tarafsızlık yemini etmesi hem de partili olması, birbiriyle çeliştiği gerekçesiyle kamuoyunda tartıma konusu. Anayasadaki çelişen maddelerin 7 kanun 144 maddeyle değişeceği gündeme geldi. Nedir bunlar?
Çalışmalar sürüyor, madde sayısı değil ilkeler ve mevzuat ihtiyacı önemli. İlkeleri ve ihtiyacı belirledikten sonra, değişikliğe konu ne kadar madde olacağı da ortaya çıkacaktır. Tarafsızlık meselesine gelince... Cumhurbaşkanının yeni sistemde üç fonksiyonu var: Birincisi Cumhurbaşkanı olarak devleti temsil etme, ikincisi hükümeti temsil etme, üçüncüsü partili olma. Elbette partisiz cumhurbaşkanları da çıkabilir. Sistem buna da imkan veriyor.Partiliyse bu üç fonksiyonun gerektirdiği şekilde hareket eder Cumhurbaşkanı. Devleti temsil etme mecrasında bütün devleti temsil ederek hareket edeceğinden yemininde tarafsızlık olabilir, burada hiç bir sıkıntı yoktur.
Hükümet etme fonksiyonu devreye girdiğinde, gene seçilinceye kadar demokratik rekabet içerisindedir ama seçildikten sonra herkese hizmet etmesi gerekir. Mevcut hükümetin görevi de o değil midir? Bu yönüyle de tarafsızlık olması gerekir. Parti genel başkanı olarak daveya sade partili olarak kendi partisinin görüşlerini dile getirebilir. Bu nedenle hem partili Cumhurbaşkanlığı hem de Cumhurbaşkanın temsil ettiği ve görev yaptığı mecraya göre tarafsız olması, birbiriyle çelişen konular değildir.
SELİM EFE ERDEM / STAR
Yüzde 10 barajı, ikili veya üçlü kararnameler tarih olacak ama baraj ne olacak, vekiller nasıl seçilecek veya müsteşarlar ve genel müdürler nasıl atanacak? Başbakanlık makamı olmayacak ama teşkilat yasası ne olacak? Valiler ve belediye başkanları Cumhurbaşkanlığı Sistemi'nde nasıl bir rol üstlenecek? Bir hukukçu olarak bu yeniden yapılanmayı en iyi takip eden isimlerden biri olan Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Mehmet Uçum'a yeni hükümeti, siyasi partiler ve seçim düzenlemelerini sorduk.
Meclis İç Tüzüğü'nün de yeni sisteme uyumlu hale gelmesi gerektiğine dikkat çeken Uçum, başından beri takip ettiği 15 Temmuz davaları süreçlerine ilişkin de önemli tespitlerde bulundu.
16 Nisan anayasa referandumu sonrasında, yeni anayasa maddelerinin gerektirdiği kanuni düzenlemeler nelerdir? Bunlar, ne zaman ve nasıl hayata geçecek?
İki kategoride çıkarılması zorunlu uyum yasaları var. Biri teknik uyum yasaları, diğeri siyasi uyum yasaları. Biliyorsunuz 16 Nisan değişikliğiyle birlikte derhal yürürlüğe giren düzenlemeler vardı bir de bundan sonraki ilk Cumhurbaşkanı seçim sürecinin başlamasıyla birlikte yürürlüğe girecek düzenlemeler var. Şimdi derhal uygulamaya giren hususlara baktığımızda, yargıyı ilgilendiren konular yani HSK'nın yeni yapısı ve Askeri Yargının kaldırılmasıyla ilgili konular bir hükümet tasarısı olarak 12 Haziran'da Meclis başkanlığına sunuldu. Kasım 2019'da öngörülen seçime kadar da yeni sisteme uygun teknik ve siyasi uyum düzenlemelerinin de yapılması gerekiyor.
ATAMA YETKİSİNİ BAKANA DEVREDEBİLİR
Teknik uyum yasaları neleri kapsıyor?
Yeni hükümet modeline uygun olarak kanunlarda teknik anlamda değiştirilmesi gereken tüm hususlardır. Örneğin bakanlar kurulu olmayacak artık. Bununla ilgili kavram birliğini sağlamak gerekiyor. Şimdi parlamenter hükümet modelinde olduğu gibi üçlü kararnameler, ikili kararnamelergibi düzenlemeler olmayacak. Yeni hükümet modelinde Cumhurbaşkanı tekli kararnameyle bakanları, müsteşarları görevlendirecek. Cumhurbaşkanı isterse bir bakana, müsteşar ve genel müdürlerini görevlendirme yetkisini delege de edebilir. Bu Cumhurbaşkanının kendi vereceği bir karardır. Mesela Başbakanlık teşkilatı var mevcut sistemde ama yeni sistemde hükümetin ana teşkilatı Cumhurbaşkanlığı teşkilatı olacak. Başbakanlık ve Cumhurbaşkanlığı teşkilatının birleştirilmesi gerekiyor. Bütün bunlar teknik düzenlemelerdir ve bir kısmı kanunla bir kısmı ise Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle yapılacak.
SİYASİ UYUMDA DÖRT ANA BAŞLIK
Siyasi uyum yasaları ?
Birincisi siyasi partiler hukukunun, ikincisi seçim hukukunun, üçüncüsü yerel yönetimler hukukunun ve dördüncüsü merkezi teşkilatın yeniden düzenlenmesini kapsar. Mesela yeni hükümet sisteminde de vali, kaymakamyer alacak ama rolleri şimdiki gibi mi olacak? Yoksa yeni hükümet modeline uygun olarak farklı bir rolü mü olacak? Örneğin valiler ve kaymakamlıklar hizmet merci yerine daha güçlüdenetim mercilerine dönüştürülebilir.
İÇİŞLERİ BAKANI YETKİLERİ VALİYE
Valiler hangi görevleri belediyelere devredebilir ve hangi yeni görevleri üstlenebilir?
Şu andaki valiler hem hizmet hem de denetim organı. Devlet ve hükümet adına hem güvenlik ve alt yapı hizmetlerini, kültürel ve ekonomik hizmetleri, hem de denetim fonksiyonunu yerine getiriyor. Örneğin kaymakamlıkların ilçe belediyeler ve valilerin il belediyeleri üzerinde denetim yetkisi var. Yeni sistemde alt yapı hizmetleri, ekonomik, kültürel hizmetler tümüyle seçilmiş yerel idareler eliyle yerine getirilebilir, İçişleri Bakanlığı'na ait asli denetim yetkisi valiliklere ve kaymakamlıklara kısmen aktarılabilir. Yani onların yerel yönetimler üzerindeki denetim gücü artırılabilir. Buradaki asıl amaç hem denetimi hem de hizmetleri çok parçalı olmaktan çıkarıp bütünselleştirmek. Hizmetlerin bütünsel ve rasyonel dağılımını sağlayacaksın, denetimde dağınıklığı ortadan kaldıracak etkili bir denetim yapacaksın. Mesela bu da tartışılması gereken tezlerinden biri.
ÖZERKLİK İMKANSIZ
Valilerin görevlendirme şekli hep tartışma konusu olmuştur. Seçilmiş valiler söz konusu olabilir mi?
Bizim sistemde bu olmaz. Anayasal sistemde yerel yönetimler; belediye başkanları, büyükşehirlerde belediye meclisleri, diğer şehirlerde ilave olarak il genel meclisleriyle sınırlıdır. Vali ve kaymakamlık, yerel idare değil merkezi idaredir. Üniter yapı üzerinden bir sisteme sahip olduğumuz içinmerkezi idarenin temsilcileri seçimle gelemez. Bu ancak eyaletlerde olur ve vali seçimle gelirse yereli temsil eder. O zaman siyasi özerklik olur. Oysa bizim sistemin eyaletlere yol açması mümkün değildir, tam tersine yeni model üniter yapıyı güçlendirir. Yerel yönetimleri hizmet açısından güçlendirmek gerekir, siyasi açıdan güçlendirmek, bizim hem anayasal sistemimize hem de ülke bütünlüğümüzü koruma amacımıza uymaz. Bizim için doğru olan Türkiye'nin tüm bölgelerinin siyasi temsilini merkezden sağlamaktır.
SEÇİM BARAJI YÜZDE 5'i AŞAMAZ
Meclisin salt ve nitelikli çoğunlukla karar alması için olabilecek bir barajın üst ve alt limitleri ne olabilir?
Anayasal model baraj ile ilgili bir yönlendirme ortaya koymuştur. Bir baraj olacaksa, bu yüzde 5'ten fazla olamaz. Çünkü halkın kabul ettiği anayasada, yüzde 5 veya daha fazla oy almış partiler Cumhurbaşkanı adayı gösterebiliyor. Üstelik birden çok parti dahi toplamda yüzde 5 oya sahipse onlar da birlikte aday gösterebilir. Cumhurbaşkanı adayı göstermek ne demek? Hükümete talip olmak demek. Hükümete talip olmak için yüzde 5'le aday gösterme hakkı varsa, Meclis'te temsil barajının da en fazla yüzde 5 olması sistemin iç uyumu açısından makuldür.
YÜZDE 10 BARAJI ANLAMSIZLAŞTI
Meşhur yüzde 10 barajı ne olacak peki?
Seçim hukuku açısından, yeni hükümet modeliyle birlikte meclisin ilkesi sadece temsilde adalete dönüştü. Yani yönetimde istikrar, meclisin kuruluş ilkesi olmaktan çıktı. Halk artık Cumhurbaşkanını doğrudan seçecek, dolayısıyla istikrarlı hükümet için konulmuş olan yüzde 10 barajı anlamsızlaştı. Yeni sistemde Meclisin etkili çalışması ve karar alma istikrarı açısından baraj yine olabilir mi, olabilir. Ama bu baraj istikrarlı hükümet çıkarma ilkesi olmaz çünkü hükümet artık meclis dışından ve doğrudan halk tarafından seçilecek. Meclisin nitelikli ve salt çoğunluk gerektiren kararları bakımından iseartık yüzde 10 barajına ihtiyaç yoktur ve daha düşük baraj yeterli olur.
BAKANLAR KURULU YOK
Yeni sistemde bakanlar kurulu olmayacaksa, hükümet nasıl olacak?
Yeni hükümetin biri siyasi ikincisi teknik iki fonksiyonu var. Siyasi sorumluluğu olan hükümet, doğrudan halk tarafından seçilen Cumhurbaşkanıdır. Bunun anlamı şudur, siyasi kararları Cumhurbaşkanı verir. Teknik hükümet, uygulama kararlarını verir. Parlamenter sistemdeki bakanlar kurulunda olduğu gibi artık her bakan, siyasi kararı verme yetkisine sahip olmayacak. Siyasi hükümet yüzde 50 artı 1 ile seçilmiş Cumhurbaşkanı, teknik hükümet onun görevlendirdiği bakanlardan oluşan hükümettir.
SAYI AZALABiLiR
Hızlı ve etkin hizmet verecek bakanlıklar için sayının da azaltılması söz konusu mudur?
İhtiyaç ne kadar olursa o kadar bakanlık kurulabilir. Mevcut sistemde bir sınırlama yok ama beş tane başbakan yardımcılığı var. Yeni modelde her Cumhurbaşkanı adayı kendi politikasına uygun yardımcı ve bakan görevlendirecektir. Öngörüm, mevcut bakan ve başbakan yardımcısı sayısından çok daha az sayıyla hizmetlerin yürütülmesi tercih edilebilir. Çünkü dağınıklığı ve çok başlılığı da ortadan kaldırmak lazım. Artık milletvekillerinin bakan olmaları fiilen neredeyse imkansızlaştığı için illere veya toplumsal kesimlere göre bakan verme zorunluluğu da ortadan kalkacak. Bakanlıkların belirlenmesinde, hizmet fonksiyonu esas olacağı için sayıları da daha rasyonel ve minimum olacaktır.
TARAFSIZLIK YEMİNİ VE PARTİ ÜYELİĞİ ÇELİŞMEZ
Anayasa da Cumhurbaşkanının hem tarafsızlık yemini etmesi hem de partili olması, birbiriyle çeliştiği gerekçesiyle kamuoyunda tartıma konusu. Anayasadaki çelişen maddelerin 7 kanun 144 maddeyle değişeceği gündeme geldi. Nedir bunlar?
Çalışmalar sürüyor, madde sayısı değil ilkeler ve mevzuat ihtiyacı önemli. İlkeleri ve ihtiyacı belirledikten sonra, değişikliğe konu ne kadar madde olacağı da ortaya çıkacaktır. Tarafsızlık meselesine gelince... Cumhurbaşkanının yeni sistemde üç fonksiyonu var: Birincisi Cumhurbaşkanı olarak devleti temsil etme, ikincisi hükümeti temsil etme, üçüncüsü partili olma. Elbette partisiz cumhurbaşkanları da çıkabilir. Sistem buna da imkan veriyor.Partiliyse bu üç fonksiyonun gerektirdiği şekilde hareket eder Cumhurbaşkanı. Devleti temsil etme mecrasında bütün devleti temsil ederek hareket edeceğinden yemininde tarafsızlık olabilir, burada hiç bir sıkıntı yoktur.
Hükümet etme fonksiyonu devreye girdiğinde, gene seçilinceye kadar demokratik rekabet içerisindedir ama seçildikten sonra herkese hizmet etmesi gerekir. Mevcut hükümetin görevi de o değil midir? Bu yönüyle de tarafsızlık olması gerekir. Parti genel başkanı olarak daveya sade partili olarak kendi partisinin görüşlerini dile getirebilir. Bu nedenle hem partili Cumhurbaşkanlığı hem de Cumhurbaşkanın temsil ettiği ve görev yaptığı mecraya göre tarafsız olması, birbiriyle çelişen konular değildir.
SELİM EFE ERDEM / STAR
