“Çapraz sorgu, en nadir, en yararlı ve avukatın tüm başarılarından elde edilmesi en zor olanıdır." .... her zaman gerçeğin en kesin testi ve yeminden daha iyi bir güvenlik olarak kabul edildi."- Cox
“Çapraz sorgu, gerçeğin ortaya çıkarılması için şimdiye kadar icat edilen en büyük yasal mekanizmadır.” John Henry Wigmore
Çapraz sorgu, tanık veya sanık beyanının doğruluğunu ve güvenilirliğini denetlemek, beyanlar hakkında şüphe uyandırmak, yargılamada herhangi bir tarafın kendi iddia veya savunmasına dikkat çekmek veya güçlendirmek için sanığa, katılana, tanıklara, bilirkişilere ve duruşmaya çağrılmış diğer kişileri sorguya çekmesidir (CMK md.201-Doğrudan soru yöneltme).1
Yeni ceza siyaseti ile ceza yargılama sistemine giren çapraz sorgu (CMK 201) yargılamanın dinamosu niteliğindedir. Yasa yapıcı, bu dinamikle, eşitlik ilkesi ve diyalektik yargı ilkesini yaşama geçirerek, bunlar üzerinden yargılama konusu nesnenin, tartışmaya katılan birinin avantaj sağlamasını önlemekten başka, nesnenin gerçek ve doğruluğunu sınayacak olanak ve kolaylıklardan yararlanmasını da güvenceye almayı amaçlamıştır.2 Çapraz sorgulamada önemli olan olaylara bizzat tanık olanları, gerçekleri bilenleri sorgulamak; hâkimin, hatalı ve zayıf noktaları fark etmesini sağlamaktır. Hedef, sağlanan eşitlikle gerçeği olabildiğince yakalamaktır. Maddede savcı, avukat veya vekil sıfatıyla duruşmaya katılan avukatın; sanığa, katılana, tanıklara, bilirkişilere ve duruşmaya çağrılmış diğer kişilere, duruşma disiplinine uygun olarak doğrudan veya hâkim aracılığıyla soru yöneltebileceği belirtilmiştir.
Eşitlik, hükmün oluşumuna katkı verenlerin özerkliğini sağlamayı hedefler. Yarışan görüşler arasındaki denge kaybı, eşitlik ilkesini zedeleyerek, diyalektik tartışmayı sakatlar. Diyalektik tartışma zedelenen veya kısıtlanan özerklik ölçüsünde hukuki ve meşru olmaktan çıkar. Yargılamaya katılanların işlev ve sıfatlarının değişen niteliği, süjeleri kanıt olana dönüştürerek, onlarla kurulacak diyalog üzerinden gerçeğin aydınlatılmasını sağlar. Bilirkişi raporunun sınanması, eşitliğin yaratacağı olanak ve kolaylıklarla mümkün olur.
AİHS 6. maddesinde, silahların eşitliği ve çekişmeli/çelişmeli yargılama ilkelerine yer verilmiştir.3 Sözleşmenin başlangıcında yer alan “hukukun üstünlüğü” ve hukukun genel ilkeleri göz önüne alınarak 6. madde de açıkça yer verilmemesine karşın kurucu unsuru olarak yer alan şu üç hususa dikkatlerinizi çekmek istiyorum:
1) Habeas Corpus hakkı,
2) Silahların eşitliği, ve
3) Çelişmeli yargı ilkeleri.4
Silahların eşitliği (equality of arms), mahkeme önünde sahip olunan hak ve yükümlülükler bakımından davanın tarafları arasında tam bir eşitliğin gözetilmesi ve bu eşitliğin yargılama süreci boyunca gözetilmesi ve korunmasıdır. Bu ilke adil yargılanma hakkının önemli bileşenidir. “Toute personene a droit a ce que sa cause soit entendue equitablement”.
Savcılar özellikle-kanunda aksi öngörülmediği sürece- ellerinde bulunan yargılamanın akışını etkileyecek nitelikteki delilleri diğer taraflara göstererek silahların eşitliği ilkesini güvence altına almaya çalışmalıdırlar. Silahların eşitliği, mahkeme önünde sahip olunan hak ve yükümlülükler bakımından davanın tarafları arasında tam bir eşitliğin gözetilmesi ve bu eşitliğin yargılama süreci boyunca gözetilmesi ve korunmasıdır. Adli yardım isteminin reddi bu kavrama ters düşmektedir.
Çelişme ilkesi, eşitlik ilkesi ile yaşama geçirilebilir (silahların eşitliği). Uygulamada ise, bu gerçeğin bilincinden çoğu kez yoksunluk söz konusu olmaktadır. Burada algı zayıflığını yaratan yasama değil, çapraz sorgunun getirilerini yeterince kavramamış uygulamadır.
Yargılamanın kara kutusu niteliğindeki tutanaklar (tutanak fetişizmi), çapraz sorgu hükümlerinin uygulama tarafından askıya alındığını kanıtlayacak yeterliktedir. Adil yargılanma hakkının yorumuyla edinilen bu ilkelerin, ne denli yaşam bulduğu, yargılamaya ne denli hükmettiği sıradan bir araştırmayla anlaşılabilir. Toplu mahkemelerde üye hâkimlerin doğrudan soru sorma yetkisi duruşmayı yöneten başkanın keyfi uygulamalarına takılmakta, hâkimler katında başlayacak diyalektik nesnesini kaybederek, hukukun adalete dönüşmesinde ihtiyaç duyulan katkının yapılamadığı görülmektedir. Çapraz sorgu bu yönüyle hükme malzeme taşıyan bir arter ya da bu arterin taşıdığı alüvyondur. Varlığını gerçeği besleyecek mineralin tedarikine özgülemiştir. “Çapraz sorgudan vazgeçmek, vazgeçme ölçüsünde tezi desteksiz, hükmü mecalsiz bırakır. Adil yargılanmayı ayakta tutan bu dinamiklerin duruşma salonlarını terk etmesi, yasa yapıcının bu kavramlar üzerinden kurduğu hayal ve özlemlerin ertelenmesine neden olmuştur. Uygulama her fırsatta, iş yükü organizasyon bozukluğu ve alt yapı eksikliğinin etki ve sonuçlarına yükleyerek, hükmün görünen adaletin emirlerini dışlamasını meşru kılmanın peşindedir. Zaman, mekân ve olanakların yetersizliği herkesin malumudur ve bu malum bugünün Türkiye'sinde adil yargılama engeli olmaktan çıkarılmalıdır. Gerçeğin bilgisini açığa çıkaracak kişilerin tartışmasına vesile olan, bu olanak ve araçtan anılan nedenle imtina etmek, usul yasasının bu savını en azından hafife almaktır”.5
Çapraz sorgulamanın amaçları olarak, davanızı destekleyen tanıklığı sunmak; davanızı zayıflatabilecek tanıklığı etkisizleştirmek ve bu amaçlara hizmet etmeyen çapraz sorgulamaya başvurulmamasıdır. Ayrıca aşağıdaki tanık tiplerine göre taktik sergilenmelidir:
1. Hâkimin tanığın her söylediğine inanması,
2. Dürüst tanığın yanılgı içinde olması,
3. Tanığın yalan söylemesi.
“Ilımlı olana karşı yumuşak, kurnaz olana kurnazlıkla davran; dürüst olana güvenmeli, gençlere, zayıflara ve korkaklara karşı merhametli; kabadayıya karşı kaba, yalancıya ise yıldırımdır.”
Francis L. Wellman
Gerçek
Herkes bir zamanlar yalan söylediğinden yalanla doğru söylemi arasındaki farkı bilmektedir. Bellek zayıflığı dışında, kişi “değildir” diye düşünüp, “dır” dediğinde veya “dır” düşünüp “değildir” dediğinde yalan söylemektedir. Doğru söylemek ise bu olgunun tersi olmaktadır: “Dır” düşünüp, “dır” söylemekten ibarettir. Yalan söyleyen, “dır” ve “değildir” türü ontolojik yüklemlerini yanlış konumlandıran kişidir. Doğru söylemde ise, kelimeler söylenen düşünceye uymaktadır. Yalanda ise düşünülenin tam tersi söylenmektedir. Doğru düşünmede ise, düşündüğümüz ile gerçekler arasında uyum vardır. Massachusetts Üniversitesi'nden psikolog Robert Feldman tarafından 2002 yılında gerçekleştirilen bir araştırma, insanların % 60'ının 10 dakikalık bir konuşma sırasında en az bir kez yalan söylediğini, ortalama iki ila üç yalan söylediğini ortaya çıkardı.
Bellek
Uygulamada, mesleki deneyimlere dayanılarak tanıklara özgü aşağıdaki faktörler saptanmıştır. İşte tanık beyanlarının gerçeği yansıtıp yansıtmadığını saptamak için belirtilen bu faktörlerin hâkimlerce irdelenmesi gerekmektedir. Anılan faktörler şunlardır:
1. Tanık anlatımı kendi içinde tutarlı mı? Diğer bir ifade ile tanığın söyledikleri kendi içinde çelişkili mi?
2. Diğer tanık beyanları ile tutarlılık gösteriyor mu? Tanıklar yüzleştirildi mi?
3. Belgesel delil, taraflarca kabul edilen gerçekler veya herkesçe bilinen veya deneyimle sabit olan gerçeklerde olduğu gibi tartışma götürmeyen gerçeklerle tutarlı mı?
4. Tanığın fiziki (örneğin görme bozukluğu veya zayıflığı, renk körlüğü) veya akıl zayıflığına (patolojik amnesia) ilişkin bulgular ile dürüstlüğü hakkındaki yaygın kuşkular göz önüne alınarak tanığın "güvenirliği" değerlendirildi mi?
5. Tanık tarafından ifade edilen husus veya hususların olması veya olasılık dışı olup olmadığı belirlendi mi?
Bu faktörleri sergileyen grafiğe aşağıda yer verilmiştir:6
Bir tanığın ifadesini değerlendirirken şunları göz önünde bulundurabilirsiniz: Tanığın tanıklık ettiği şeyleri gözlemleme veya bilme fırsatı; tanığın doğru gözlem yapma yeteneği; bir tanığın ifade verirken hafızasının kalitesi; tanığın ifade sırasındaki tavrı; tanığın sonuç veya meselelerle ilgili kişisel menfaati; tanığın göstermiş olabileceği herhangi bir önyargı; tanığın ifadelerinin diğer tüm kanıtlar bağlamında makul olup olmadığı; ve bir tanığa ilişkin değerlendirmenizi veya inancınızı ya da onun ifadesine ilişkin değerlendirmenizi etkileyen diğer faktörler.
CMK anlattırıcı soru ve yönlendirici soru sormaya (direct questions) 59, hâkimi araya koymadan doğrudan soru sorma hakkına 201, ikame edilen kanıtları tartışmak amacı ile soru sormaya ise 215 ve 216 ıncı (kanıtların tartışılması) maddelerinde yer verilmiştir.
Sorgulama sürecinde soruların kısa tutulması; yanıtı “evet” veya “hayır” olacak şekilde sorular sorulması; tanığın söylediğine inanıp inanmadığınızın soru ile vurgulanması; tanığa açıklama şansı verilmemesi; tanığa sorunuzu yanıtlamasının sağlanması; tanığı kontrol amaçlı olarak duruşma sırasında söylediği ile soruşturma evresinde söylediği; öteki tanıkların tutarlı şekilde söyledikleri; gerçek bir kuşkuya yer vermeyecek öteki kanıtın sergilediğinin ortaya konulmasıdır.7 Bu kapsamda sorulabilecek sorular algılama, bellek ve samimiyet olmak üzere üç temel kategoride incelenmektedir.
İşte çapraz sorgulama ile önceden tasarlanmış yalanlar da önlenebilmektedir. Nitekim, Japonya'da yalancı tanıklığa karşı bu sorgulamaya çokça başvurulmakta ve bu oran %80'i bulmaktadır. Bu sorgulama yönteminde dinlenecek birkaç kişi birlikte huzura alınmakta; A ve B'ye soru sorulmaksızın önce C'ye, daha sonra D'ye soru sorulmakta ve aniden B'ye dönülerek sorgulamaya devam edilmektedir. Yargılamada yüz yüzelik yahut "çelişkililik" ilkesi, "çapraz sorgulama" ile önem kazanmaktadır. Hiç kuşkusuz, ABD’nin en büyük usul hukukçularından Dean Vigmore, "çapraz sorgulamanın" gerçeğin bulunması için icat edilmiş en büyük hukuki motor olduğuna vurgu yapmıştır.
Çekişmeli yargılamada kanıta özgü şu sorular da önemlidir:
1. İlgisi: Karşı tarafın kanıtının ilgisiz olduğunu gösterebilir miyiz?
2. Kabul edilebilirlik: Kanıt kurallarına göre karşı tarafın kanıtını ekarte edebilir miyiz?
3. Güvenirlilik: Karşı tarafının kanıtının güvenilmez olduğunu gösterebilir miyiz?
4. İspat değeri: Karşı tarafın sunduğu kanıtının fazlaca bir şey ispatlamadığını gösterebilir miyiz?
1,2 ve 3. sorularda başarısız olunduğunda 4. soru irdelenmelidir.
Soruşturma evresinde “en iyi uygulama” standardı oluşturulması ve bundan sapmaya izin verilmemesi ilkesi egemen olmalıdır. Soruşturma usullerinde bu standart karşılanmadığında, yüksek derecede hatalı kanıt üretilmesi potansiyeli ve riski göz önünde bulundurulmalıdır.
Çıkarım olarak soruşturma evresinde olabildiğince doğru ve saydam kanıt elde etmek üzere aşağıdaki önerilere yer verilmiştir:
1. Soruşturma süreçleri/usulleri profesyonel ve sistematik bir biçimde yürütülmeli; süreçler “en iyi uygulama” genelgelerine uygun olmalıdır.
2. Soruşturma süreçleri görüntülü kayıt altına alınmalıdır.
3. Soruşturma ajanları görevin giriftliğine uygun mizaçta olmalı; açık fikirli olmaya cesaretlen- dirilmeli ve ödüllendirilmelidir.
4. Soruşturma ajanları hata olasılığına karşı fazlaca duyarlılık geliştirmelidir.
Özetle, tüm gerçekler otomatik olarak kanıt değildir. Gerçekler, bilgiye, o da kanıta dönüşebilir. kanıta özgü üç temel ilke yer almaktadır: 1. Güvenirlilik ilkesi-güvenilmez kanıtların dışlanması; 2. Disiplin ilkesi-hukuka aykırı şekilde elde edilen kanıt toplanmasını önlemek üzere kolluk görevlilerinin hukuka uygun davranışını sağlamak; 3. Koruyuculuk ilkesi- sanığa karşı önyargı yaratılmasının önlenmesi- örneğin hüküm öncesi sanığın sabıka kaydına erişilmemesi. Sonuç itibariyle kanıt olabilecek veriler ilgili ve kabul edilebilir nitelikte olmalıdır.7
Çıkarım olarak, iki binli yıllarda yargılamanın niteliksel açıdan önceki asırdan farklı bir görünüm sunması için kanıtların değerlendirilmesinde de kuşkuya yer vermeyecek bir seviye tutturulmalıdır.8 “Yargılama diyalektiği adaletin estetiğidir. Uygulamayı nefes darlığından kurtarmak için diyalektik kurallar mutlaka işletilmelidir.”9 Bu bağlamda, "çapraz sorgulama"; sanık, müdahil, tanıkları ve bilirkişiyi kapsayıcı şekilde yargılama sürecine de facto egemen olmalı; itham-savunma diyalektiğinin doğal koşulları sağlanmalı ve öncelikle tanıkların davaya katılımı maksimize edilmelidir.
ABD’de tüm usta çapraz sorgulayıcılar mükemmel duruşma avukatları değildir, ancak her büyük duruşma avukatı usta bir çapraz sorgulayıcıdır. Çapraz sorgulama “pratik yaparak öğrenilebilecek bir beceridir, çok fazla çalışma ve daha da fazla konsantrasyon ön görmektedir.
Peki nasıl iyi bir çapraz sorgulayıcı olunur? Altı çapraz sorgu klasiğini okuyarak, inceleyerek ve onlar hakkında derinlemesine düşünerek başlamalısınız: Francis Wellman'ın The Art of Cross-Examination (ilk baskısı bir asırdan daha eskidir-121 yıl önce);10 Irving Younger'ın Çapraz Sınavın On Emri; Larry Pozner'ın Çapraz Sınavı: Bilim ve Teknikler ve Terence MacCarthy'nin Çapraz Sorguya İlişkin İncelemesi. Frank Tom Read’in Çapraz Sorgu (CMK), İst. Barosu, 2006. Çapraz Sorgu Teknikleri, Bahçeşehir Üniv., 2007.11
“Uygulamayı nefes darlığından kurtarmak için diyalektik kurallar mutlaka işletilmelidir."
Sami Selçuk
Francis Wellman, Çapraz Sorgu Sanatı, Çev. E. O. Özşahin 2. Baskı, 2024.
“Çapraz sorgu, en nadir, en yararlı ve avukatın tüm başarılarından elde edilmesi en zor olanıdır."
.... her zaman gerçeğin en kesin testi ve yeminden daha iyi bir güvenlik olgusu olarak kabul edildi."
Cox
“Bilgi yalnızca kişinin zihninin izlenimidir ve birçok durumda zihne kendini gösterebilecek olan gerçeğin kendisi değil farklı yönleridir.” Bilinçdışı duyu izlenimleri görme, ses veya dokunma her insan zihni için aynı olurdu; ama bir kez zihnini uyandırdığında bilinç, o zaman orijinal izlenim güdünün tüm rengini, geçmiş deneyim ve onu alan bireysel zihnin karakterini alır. Duyum tek başına her zaman aynı olacaktır. Duyum birey tarafından yorumlanır ve onun kendi aklının algısı olduğunda farklılık ortaya çıkar.”
Wellman s.84
Prof. Dr. Mustafa Tören Yücel
--------------
1 Çapraz sorgu, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesinin 3. fıkrasının (d) bendinde yer almaktadır. Bu maddeyle, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne üye devletlere çapraz sorguyu uygulama yükümlülüğü getirilmiştir.
2 M. Erdoğan. Hukuk Üstünlüğü ve Türkiye, özgürlük araştırmaları derneği, Ekim 2015, s.43: “Ceza yargılamasında nihai karar(hüküm) diyalektik bir sürecin ürünü olmaktan çok, ikisi de devleti temsil eden hâkim(ler)in ve savcının tek taraflı bir irade beyanı şeklinde ortaya çıkmaktadır.” Ceza yargılama sistemi, tüm reform ve iyileştirme çabalarına karşın “hâkim savcı birlikteliği” giderilemediği, “savunma ile iddia” eşit trete edilemediği, “silahların eşitliği” tam olarak sağlanamadığı için çağdaş bir görüntü vermemektedir (Yazarın notudur). Ayrıca bkz. TBB. İnsan Hakları Raporu (2018-2019), ss276-284.
3 ABD Anayasası 6. Md. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Savcılığın Ceza Adaleti Sistemi içindeki Rolüne dair (2000) 19 sayılı Tavsiye Kararına göre, “29. Savcılar özellikle kanunda aksi öngörülmediği sürece ellerinde bulunan yargılamanın akışını etkileyecek nitelikteki delilleri diğer taraflara göstererek silahların eşitliği ilkesini güvence altına almaya çalışmalıdırlar.” Bkz. H.M.E. Villiger. “The Public Prosecutor and the Equality of Arms-Viewed from the Perspective of European Convention of Human Rights” Digesta Turcia 3 TBB Ank., 2008, ss.72-85
4 Çelişmeli yargı sisteminin İtalya’da uygulanması serüveni için bkz. Cangsheng Li. “Adversary System Experiment in Continental Europe:Several Lessons from the Italian Experience” Journal of Politics and Law, Vol.1,no.4 Dec.2008; L.S.Pozner ve R. Dodd. Cross-Examination: Science and Techniques, 2004.
5 Bkz. H.Şeker. “Hukuku Zorlayan CMK Deneyimleri” İst. Barosu Dergisi, C.84, Sayı 2010/6, ss.3491-3518; Bahçeşehir Üniv.Hukuk Fak. Çapraz Sorgu, ıgul yayınları no.7, Ocak 2006. Çapraz sorgu yapacak kişilere öneriler için bkz.TBB. Ceza Muhakemesinde Anlattırıcı Soru ve Çapraz Sorgu Teknikleri, 2.bası,2015,ss.28-30. How to Cross Examine: 14 Steps (with Pictures-wikiHow) Erişim: 17/ 10/ 2017; J.Thomas Marten. Tips from the Bench:Cross-Examination, ABA, Feb.26,2018: Zayıf sorular çapraz bir sorgulamayı katledebilir. Sorgulama pratiği önemli olduğundan bu yetiyi geliştirmek üzere dostlarınız üzerinden sorgulama yapınız. Örneğin alışverişten dönen bir aile bireyine, “Ne satın aldınız?” Yumurta mı? Süt mü? Yoğurt mu? İşte süregelen bu tür sorgulamaların ikinci doğanız olmasına özen gösteriniz. Bu konuda daha uzman olmanın yöntemi de fazlaca çapraz sorgulama yapılmasında yatmakta olduğunu unutmayınız. Ayrıca bkz. How to Cross Examine: 14 Steps (with Pictures)-wikiHow Life, Co-authored by Camila Lopez; Feridun Yenisey-Çapraz Sorgu 2 YouTube; ayrıca bkz. Anlattırıcı Soru-Çapraz Sorgu Özel Eğitimi TBB TV ; Ayrıca bkz. T. Read. Ceza Muhakemesinde Anlattırıcı Soru ve Çapraz Sorgu Teknikleri TBB 2. Bası, 2015.
6 FasterCapital.Cross Examination Techniques: Mastering the Art of Crossover Questioning update
7 Tanığın sanık veya mağdurla arkadaşlığı nedeniyle yalan söylediğine değinmek için “sanıkla/mağdurla arkadaş değil misiniz?” sorusunu sormak yerine yıllardır arkadaş oldukları, beraber hafta sonları futbol oynadıkları, aynı okulda okudukları gibi gerçekler sergilenmelidir. Mustafa T. Yücel. https://www.hukukihaber.net/Yalan-ve-Tanıklık-Psikolojisi Mustafa T. Yücel. https://www.hukukihaber.net/Ceza-Davalarında-Tanık-Olmak
7 Önyargı, zihindeki mekanizmanın insana oynadığı oyundur. Sele maruz kalan bir yöredeki insanların durum analizi yapmak yerine sel ne zaman gelecek diye spekülasyonda bulunmalarıdır. Bellek yanılmaktadır. Görsel illüzyon yanında bilişsel illüzyona da tanık olunmaktadır. Çölde serap gören birine arkadaşı orada su yok demesine karşın kişi illüzyonu beslemeğe devam edecektir. Bilinç illüzyonu da öyle bir şeydir. Zihin insanın kendisine oyun oynamaktadır. İllüzyonun oluşumunda iki önemli husus var: 1.İllüzyon deneyimlediğinizde nasıl olduğu konusunda hiçbir fikriniz yoktur. 2.Daha önemlisi de olduğundan da tamamen habersiz bulunmaktayız. Zihin çılgın işlere imza atmakta; hâkimler tutuklama/ beraat /mahkûmiyet/cezaya hükmetmektedirler. Düşünün ne kadar ciddi kararlar verilmektedir! “Şüphe hoş bir şey değilse de “kesinlik” absürtlüktür/ aptalca bir şeydir.” Voltaire.
8 Vicdani kanaat terimi esrarengiz kavram olmaktan mutlaka çıkarılmalı; hükümle kuşkular yenilerek evrensel gerçek yakalanmalı ve gerekçesiz kanının vicdani kanı olamayacağı bilinmelidir. Bkz.F.Erem. Diyalektik Açıdan Ceza Yargılaması Hukuku, Ank., 1986, s.349; F.Erem. Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu (Şerh) Ank.,1996 s.490; S. Selçuk. "Ceza Adaletinde Bunalım-Ceza Yargılaması Diyalektiğinin Kurulması" Yasa Dergisi (Ekim 1985), s.1380; M.T.Yücel. Adalet Psikolojisi, Ank., 2025.
9 S.Selçuk. Özlenen Hukuk/Yaşanan Hukuk, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s.133.
10 “Bilgi yalnızca kişinin zihninin izlenimidir ve birçok durumda zihne kendini gösterebilecek olan gerçeğin kendisi değil farklı yönleridir.” Bilinçdışı duyu izlenimleri görme, ses veya dokunma her insan zihni için aynı olurdu; ama bir kez zihnini uyandırdığında bilinç, o zaman orijinal izlenim güdünün tüm rengini, geçmiş deneyim ve onu alan bireysel zihnin karakterini alır. Duyum tek başına her zaman aynı olacaktır. Duyum birey tarafından yorumlanır ve onun kendi aklının algısı olduğunda farklılık ortaya çıkar.” THE ART OF CROSS EXAMINATION WITH THE CROSS-EXAMINATIONS OF IMPORTANT WITNESSES IN SOME CELEBRATED CASES BY FRANCIS WELLMA, 1904, s.84. Naim Karakaya. Avukatlar için Ek Kitabı IV, Ceza Muhakemesi Hukukunda Avukatın Soru Sorma Yetkisi, Avrupa Birliği-Avrupa Konseyi. Ayrıca bkz. Halis Dokgöz. Kusursuz Cinayet, A7 Kitap, 2024.
11 Children and Cross-Examination Time to Change the Rules (John R. Spencer Michael E. Lamb (editors)) Cross-Examination Skills for Law Students (Larry Pozner Roger J. Dodd). Cross-Examining History A Lawyer Gets Answers from the Experts about Our Presidents (Talmage Boston). Cross-examination in criminal trials (Marcus Stone. Butterworths). The Cross-Examination of Witnesses Rules, Principles and Illustrations (Cornelius, Asher L.)