Can a robot write a symphony? Can a robot turn a canvas into a beautiful masterpiece? "I, Robot"
Hukuk açısından “kişilik” (legal personhood) kavramı, bir varlığa hak ve yükümlülük sahibi olma yeteneği tanımaktır; sözleşme yapabilme, dava açabilme / dava muhatabı olma, mal mülkiyeti edinme gibi. “Elektronik kişilik” (e-personhood / electronic personality) terimi, bu hak ve yükümlülük sahibi olma kapasitesinin ileri düzey özerk robotlara ya da yapay zeka sistemlerine tanınmasını önermektedir; yani, belirli koşullarda bu sistemlerin “hukuki özne” kabul edilmesi.
Bu öneri özellikle Avrupa Parlamentosu’nun 2017 tarihli “Robotik Üzerine Medeni Hukuk Kuralları” taslak raporunda yer aldı; §59 (f) paragrafında, özerk robotlara “elektronik kişiler” statüsü verilmesinin de değerlendirilebileceği önerildi. Ancak bu, hem tam hukuki kişilik (natural person gibi) hem de günümüzdeki tüzel kişilik (şirket, vakıf vs.) ile birebir aynı olmak zorunda değildir; “kısmi”, “özelleştirilmiş” veya “şartlı” bir kişilik formu da düşünülebilir. Bazı yazılar “kademeli kişilik” (degrees or gradient personhood) önerisi yapar: yani bir yapay zeka/hakim sistem ne kadar otonom ve karar verebilme kapasitesine sahipse, ona o oranda hak-yükümlülük kapasitesi tanınır.
Neden Önemlidir?
Sorumluluk – tazminat sorunları: Otonom sistemlerin sebep olduğu zararlarda “kimin sorumlu tutulacağı” büyük bir tartışmadır. Elektronik kişilik, zarar görenlerin doğrudan makineyi muhatap alabilmesini sağlayarak tazminat sürecini kolaylaştırabilir.
Hukuki özneler arasındaki farklılaşma: Bugüne kadar hukuk yalnızca insanları ve tüzel kişileri özne kabul etmiştir. Elektronik kişilik, bu geleneksel ikili yapıyı kırarak yeni bir kategori ekler; bu da hukuk teorisini kökten etkiler.
Teknoloji ile uyumlu hukuk: Mevcut sorumluluk rejimleri, kendi başına karar alabilen sistemler için yetersiz kalabiliyor. Elektronik kişilik, hukukun teknolojik gelişmelere ayak uydurmasını sağlayabilecek bir araçtır.
Siyaset, ekonomi ve kontrol meseleleri: Eğer makineler hak ve yükümlülük sahibi olursa, bunların vergilendirilmesi, denetimi, kamu politikalarıyla ilişkisi gündeme gelir. Bu durum siyasal ve ekonomik dengeleri de etkiler.
Isn’t it strange, to create something that hates you? “Ex Machina” (2014)
Elektronik Kişiliğin Kabul Edilmesi Ne Anlama Gelir?
Hukuki özneler arasında yeni kategori: Robotlar / yapay zeka sistemleri, hukuki özneler listesine girer; dava açma / dava muhatabı olma, mal edinme gibi haklara sahip olabilir. Ancak bu hak ve yükümlülükler genellikle sınırlı veya özel alanlarla kısıtlı olur.
Sorumluluğun sistemin kendisine kayması ve arka plandaki aktörlerin etkilenmesi : Artık sadece üretici ya da kullanıcı değil, bizzat sistem de sorumluluk taşıyabilir. Bu durum, geliştirici ve işletici aktörlerin sorumluluğunu hafifletirken, zarar görenler açısından yeni muhatap yaratır.
Mal varlığı, sigorta, finansal yükümlülükler: Elektronik kişilikli bir sistemin kendi malvarlığı olabilir, sigorta yaptırabilir ve finansal yükümlülük üstlenebilir. Böylece zarar tazmini için doğrudan kaynak yaratılabilir.
Denetim, kontrol ve etik yükümlülükler: Elektronik kişilerden şeffaflık, hesap verebilirlik ve etik davranış standartları istenebilir. Bu, yapay zekânın toplumdaki kabulü açısından da önemlidir.
Kamu politikası, vergilendirme ve düzenleme alanında etkiler: Elektronik kişilik, devletin bu sistemlerden vergi alabilmesi, onları düzenleyebilmesi ve kamu politikalarıyla entegre etmesi anlamına gelir.
İleride Ortaya Çıkabilecek Tartışmalar
Kişilik sınırlarının tayini ve “sınır vakalar”: Hangi yapay zekâların kişilik kazanacağı, hangi düzeyde otonomi veya öğrenme kapasitesinin yeterli olacağı ciddi bir tartışma konusudur.
Sorumluluk kaçırma ve suiistimal riski: Şirketler, sorumluluklarını makineye yükleyerek kendi yükümlülüklerinden kaçmaya çalışabilir. Bu, “makine kalkanı” riski olarak adlandırılır.
Hukuk ve etik arasında gerilimler: Elektronik kişilik, insan hakları, eşitlik ve adalet ilkeleriyle çatışabilir. Yapay zekâya hak tanımak, insan haklarının önceliği tartışmalarını tetikler.
Yargı içi sorunlar ve ceza hukuku: Elektronik kişiler ceza hukuku kapsamında fail olabilir mi? “Kast” veya “kusur” gibi kavramların makinelere uygulanabilirliği belirsizdir.
Ulusal / uluslararası uyum ve regülasyon zorlukları: Her ülke farklı yaklaşırsa, sınır ötesi çalışan yapay zekâ sistemlerinde büyük uyumsuzluklar yaşanabilir. Bu da ticaret ve hukuk güvenliğini zedeler.
Toplumsal algı, kamuoyu ve meşruiyet: Toplum, robotları “hak sahibi” olarak görmeye hazır mı? Bu durum kamuoyunda ciddi etik ve felsefi tartışmalar doğuracaktır.
Ekonomi, işgücü ve güç ilişkileri Elektronik kişiliğe sahip sistemlerin ekonomik rolde büyümesi, işgücü piyasasını ve gelir dağılımını doğrudan etkileyebilir.
All those moments will be lost in time, like tears in rain. “Blade Runner” (1982)
Türkiye’de Elektronik Kişilik Tartışması
Türk Hukuku sadece “gerçek kişi” ve “tüzel kişi” statülerini tanıyor; “elektronik kişilik” yasal olarak mevcut değil. Akademik literatür ve baro raporları, AB’deki tartışmalardan esinlenerek kavramı teorik düzeyde gündeme alıyor; ancak bağlayıcı mevzuat veya yargı kararı bulunmuyor. Ulusal Yapay Zekâ Stratejisi (2021–2025) etik ve hukuki etkilerden bahsediyor fakat elektronik kişilik önerisi getirmiyor.
Neden Önemli? Türkiye’de bu tartışma özellikle üç boyutuyla gündeme geliyor. Öncelikle, otonom sistemlerin verdiği zararlarda “kimin sorumlu olacağı” net değil ve bu sorumluluk boşluğu yeni çözümler arayışını tetikliyor. İkinci olarak, 2017’deki Avrupa Parlamentosu raporları Türkiye’deki akademik ve mesleki yazında elektronik kişiliği gündeme taşıdı; ancak AB’nin dahi bu modeli resmileştirmemiş olması, ihtiyatlı yaklaşımı güçlendiriyor. Son olarak, Türkiye’de özel bir “YZ Kanunu” hazırlığı tartışılıyor; bu süreçte olası düzenlemelerin AB AI Act ile uyumlu ilerlemesi bekleniyor.