ANALİZ - Batı'nın çarpık yardım tanımı Türkiye'yi görmezden geliyor

İSTANBUL (AA) -NURÇİN YILDIZ DUMAN- Dün yayınlanan 2018 Küresel İnsani Yardım Raporu’na (KİYR) göre 2017 yılında Türkiye miktar olarak ve milli gelire oran bakımından dünyada en fazla insani yardım yapan ülke oldu. Ancak gerçek sıralamada Türkiye’ye yer verilmedi. Geçen yıllarda da Türkiye’nin yardımlarına şerh düşülmüş olsa da bu durum ülke olarak Türkiye’nin sıralamasını etkilememişti. Ancak 2018 raporunda Türkiye’nin tamamen liste dışı bırakılması, yaklaşımın siyasi bir arka planı olduğunu düşündürüyor.

Türkiye yaptığı yardımları, OECD Kalkınma Yardımları Komitesi DAC’a raporluyor. DAC da Suriyelilere yönelik yardımlarımızı insani yardım olarak kabul ediyor. Ancak insani yardım bakımından ülke sıralamasına, her yıl Development Initiative (Dev-Init) tarafından hazırlanan KİYR’de yer verilmiyor. Bu bakımdan, bahsi geçen raporun eğilim belirleyici bir özelliğinin olduğunu söylemek mümkün.

2018 KİYR’e göre 2017 yılında Türkiye tarafından 8,07 milyar ABD doları insani yardım yapılmış. ABD tarafından yapılan yardım miktarı ise 6,68 milyar dolar. Fakat durum böyle iken gerçek sıralamada Türkiye’ye yer verilmemiş. Türkiye’nin hakkı olan birinciliğini ise ikinci sırada yer alan ABD almış. Raporda ayrıca ABD’nin en büyük “donör” (bağışçı) olmaya devam ettiği de belirtilmiş. Raporda “milli gelire oran bakımından en fazla insani yardım yapan ülke” sıralamasına ise hiç yer verilmemiş. Ancak bu konuda Türkiye’den silik bir şekilde “2016 yılı ile karşılaştırıldığında, 2017 yılında milli gelire oran bakımından insani yardım miktarında önemli değişiklik” bağlamında bahsedilmiş. Buna göre, milli gelire oran bakımından Türkiye’nin yardımları binde 69’dan binde 85’e çıkmış. Bunun karşılığı “en cömert ülke” ve/ya “milli gelire oran bakımından en fazla yardım yapan ülke” olmakla birlikte, 2018 raporunda bu ifadeye de yer verilmemiş. Diğer taraftan Türkiye “en fazla yardım alan 10 ülke” listesinde 6. sırada yer almış. Buna ilişkin şema ve bilgiler ise oldukça görünür bir şekilde oluşturulmuş.

- İnsani yardım, sığınmacı yardımı ayrımı

Bu oldukça ilginç, karmaşık ve standarttan uzak görünen ve aslında Batı merkezli dünyanın artık sona erdiğini de gösteren hikâyeyi anlatmaya OECD DAC’ın insani yardım tanımını inceleyerek başlayabiliriz. Bu şekilde, Türkiye’nin Suriyelilere yönelik yardımlarının insani yardım olarak sayılmamasına ilişkin Dev-Init tarafından sergilenen olumsuz yaklaşımın arka planı da ortaya konulmuş olacaktır. Zira KİYR hazırlanırken OECD CRS ile BM OCHA FTS ve BM CERF veri tabanı kadar raporlama sistematiği de kullanılmaktadır.

2017 yılından itibaren geçerli olan DAC Raporlama Yönergesi’nde “gelişmekte olan ülkelerde sığınmacılara yönelik yardımlar” insani yardım olarak sayılmaktadır. Daha önceki yönergede ise “gelişmekte olan ülkelerde sığınmacılara yönelik yardımlar (insani yardım kalemine) dâhildir, fakat donör ülkenin kendi içindeki sığınmacılara yönelik yardımlar dâhil değildir” ifadesi yer almaktaydı. Yukarıda verdiğimiz tanım geleneksel Batılı donörler merkeze alınarak oluşturulmuştur. Yani mesela Almanya’nın, gelişmekte olan bir ülke olarak Ürdün’de yaşayan sığınmacılara yönelik yardımları “insani yardım” olarak sayılmaktadır. Ancak Almanya kendi ülkesindeki sığınmacılara yönelik yardımlarını insani yardım olarak değil, “sığınmacı yardımı” olarak raporlamak durumundadır. Sığınmacı yardımları söz konusu olduğunda ise sadece ilk yıl yapılan harcamalar yardım olarak kabul edilmektedir.

Gelelim madalyonun Türkiye’nin olduğu diğer tarafına. Başlangıçta Suriyelilere yönelik yardımlarımız AFAD ile istişare halinde büyük ölçüde “sığınmacı” yardımı olarak raporlanmıştır. Bu OECD DAC’tan alınan geri bildirimler doğrultusunda ve ayrıca Raporlama Yönergesi’nde tam olarak Suriyelilere karşılık gelecek şekilde sığınmacı yardımı şeklinde münhasır bir raporlama kategorisi bulunmasından kaynaklanmıştır. Bunun yanında Türkiye’nin yerleşik donör kimliğinin de raporlamaya yönelik tercihleri kendiliğinden etkilediğini ve yönlendirdiğini belirtmek gerekmektedir. Şöyle ki Türkiye donör kimliğine dayanarak 1992 yılından beri OECD DAC’a yardımlarını raporlamaktadır. Bu donör sıfatıyla bugüne kadar 25 bine yakın kalkınma projesi gerçekleştirilmiştir. Kalkınma sektöründe sergilenen bu başarıdan dolayı uluslararası camiada ülkemiz “yükselen donör” olarak anılmaya başlanmıştır. Nihayetinde bu performansın bir sonucu olarak, Türkiye birden fazla kere OECD DAC’a üye olmaya davet edilmiştir. Hatta “Türkiye yardımlarını zaten raporluyor, üyelik için en büyük şartı yerine getiriyor”, “Türkiye OECD üyesi ama DAC’a üye değil” gibi söylemlerle bunun küçük bir baskı şeklini aldığını bile söylemek mümkün. Neticede Türkiye’nin bu yüksek profilli donör kimliğinin bir sonucu olarak, Suriyelilere yönelik yardımlarımızın raporlanması donör perspektifiyle yapılmış ve bu yardımlar sığınmacı yardımı olarak raporlanmıştır. Ancak ilk yıllarda toplam yardım miktarımız yüksek olmadığı için bu durum Türkiye’nin durumunu ciddi olarak etkilememiştir.

- Devasa yardımlar yok sayılabilir

Ülkemizin Suriyelilere yönelik devasa boyutlardaki hizmet ve harcamalarının insani yardım sayılması gerektiği inancıyla konuyla ilgili çalışmalara kararlılıkla devam edilmiştir. Bunun sonucu olarak, Suriyelilere yönelik yardımlarımızın raporlanması konusunda önümüzde ikinci bir alternatifin daha olduğu tespit edilmiştir. Bu ikinci alternatif ise ülkemizin (donör ülke olmanın yanı sıra) aynı zamanda üst-orta gelir grubunda yer alan gelişmekte olan ülke olmasıyla bağlantılıdır. Zira OECD DAC’ın Raporlama Yönergesi’nde gelişmekte olan ülkelerde sığınmacılara yönelik yardımların insani yardım kalemine dâhil olduğu belirtilmektedir. Burada gelişmekte olan ülke, donör ülke tarafından bu ülkelerdeki sığınmacılara yönelik yardımlar bağlamında ele alınmıştır. Türkiye ise aynı anda hem donör ve hem de gelişmekte olan ülke olarak ikili bir kimliğe sahiptir. Bu bakımdan Türkiye’nin oldukça ilginç bir şekilde ve kaza eseri olarak bu tanıma uyduğunu söylemek gerekmektedir. Bu bağlamda Türkiye’nin Suriyelilere yönelik yardımlarını insani yardım olarak raporlaması DAC nezdinde bir itirazla karşılaşmamış ve kabul edilmiştir.

Özet olarak DAC CRS sistemine Türkiye’nin Suriyelilere yönelik yardımlarını, donör kimliğine dayanarak “sığınmacı” yardımı ve gelişmekte olan ülke kimliğine dayanarak da “insani yardım” olmak üzere iki şekilde raporlama seçeneği bulunmaktadır. Türkiye bu yardımlarını tamamen insani nedenlerle yapmaktadır. Bundan dolayı, bu yardımların “insani yardım” olarak kabul edilmesi yönünde Türkiye’nin haklı bir beklenti içinde olması doğal karşılanmalıdır. Diğer taraftan yukarıda bahsedildiği üzere sığınmacı yardımlarında sadece ilk yıl yapılan harcamalar yardım olarak raporlanabilmektedir. Türkiye için böyle bir raporlama, büyük bir kısıt olmanın çok ötesinde, devasa yardımların yok sayılması sonucunu doğuracaktır. Mayıs 2018 itibarıyla sayıları 3,5 milyonu geçen ve her bakımdan desteğe muhtaç bir topluluğa yönelik yardımların tam olarak tespit edilmesi zaten mümkün değildir. Bu büyük ölçüde Suriyelilere yönelik onlarca hizmet kaleminin tespit edilmesi ve maliyetlendirilmesine ilişkin zorluktan kaynaklanmaktadır. Bunun yanında, raporlamaya ilişkin birtakım teknik zorluklar da bulunmaktadır. Mesela bu insanlar kısa bir süre için geçici barınma merkezlerinde barındırılan küçük bir topluluk olmayıp oldukça hareketlidirler. Bu da harcamaların “ilk yıl” kıstasına uygun olarak tespit edilmesini zorlaştıran önemli bir faktördür. Türkiye topraklarında barınan Suriyelilerin “sığınmacı” değil “geçici koruma” statüsüne sahip olduğunu ise ayrıca göz önünde bulundurmak gerekmektedir.

Türkiye’nin yardımları “sığınmacı yardımı” mıdır, yoksa “insani yardım” mıdır konusu elbette önemli bir tartışma konusudur. Bunun kadar önemli bir başka konu ise şudur: Gelişmiş Batılı donör ülkelerin şartları ve ihtiyaçları doğrultusunda oluşturulan DAC CRS Raporlama Yönergesi’nde hâlihazırda Türkiye tarafından yapılan bu devasa yardımların tam olarak tanımı/karşılığı bulunmamaktadır. Türkiye Suriyelilere yönelik yardımlarını geleneksel donörler için oluşturulan tanım içinde, tesadüfen kendisine yer bulmak suretiyle, ancak “insani yardım” olarak raporlayabilmektedir. Türkiye’nin resmi olarak DAC’a üye olmaya davet edildiğini göz önünde bulundurduğumuzda, bu durumun Türkiye açısından bir sorun alanı olarak ortaya çıktığını söylememiz gerekmektedir. DAC’ın üyelik yelpazesini genişletme isteğini, Türkiye gibi ülkeleri kendi özgün şartları içinde kabul edeceği ve farklılıkları ayrıksı bir unsur olarak değil, değişen dünyanın yeni yapı taşları olarak değerlendireceği yönünde bir niyet beyanı şeklinde okumak mümkündür. Kısacası bu durum DAC’ın Raporlama Yönergesi’nin, sadece insani yardım konusunda değil, genel olarak kalkınma yardımları konusunda da, Türkiye ve benzer durumdaki ülkelerin kendi özgün şartlarını ve yardım modellerini yansıtacak şekilde yeniden gözden geçirilmesini gerektirmektedir. Aynı şey BM OCHA için de geçerlidir.

Bu noktada, insani yardım konusunda Türkiye’nin özgün şartlarının ne olduğuyla ilgili bir fikir egzersizi yapmak faydalı olabilir. Her şeyden önce Türkiye, komşularından kaynaklanan yoğun insan hareketlerinden dolayı farklıdır. 1988 ve 1991 yıllarında Irak ordusundan kaçan binlerce Kuzey Iraklı Kürt Türkiye’nin sınırlarına yığılmıştır. Hâlihazırda Türkiye’de yaşayan Suriyelilerin sayısı ise 3,5 milyonu geçmiş durumdadır. Bu noktada 2018 KİYR’de Suriyelilere yönelik yardımlarımızın “insani yardım” olmaklığına ilişkin şerhi hatırlamakta fayda var. Raporun birkaç yerinde, Türkiye’nin diğer ülkelerden farklı olarak, topraklarında barınan Suriyelilere yönelik harcamalarını “insani yardım” olarak raporladığı belirtilmektedir. Temel itiraz noktası, insani yardımların (ülke içi sığınmacı yardımı değil de) sınır aşırı olması gerektiği savı üzerine kurulmaktadır. İnsani yardımlar konusunda ülkeler arasında karşılaştırılabilirliğin ancak bu şekilde sağlanacağı söylenmektedir. BM OCHA da sığınmacılara yönelik yardımı “insani yardım” olarak kabul etmemekte ve insani yardımın sınır aşırı olması gerektiğini düşünmektedir.

- Sorun, Batı merkezli yardım tanımında

Peki Suriye’den Türkiye’ye yönelik kitlesel insan hareketleri raporlama yapan diğer ülkeler ile karşılaştırılabilir midir? Bu soru aslında Suriyelilere yönelik yardımlarımızın “insani yardım” olarak değil de “sığınmacı yardımı” olarak raporlanması durumunda karşılaştırılabilirlik sorununun yine ortaya çıkacağını göstermektedir. Hangi ülkede ne kadar Suriyeli sığınmacının yaşadığına ilişkin istatistik vermek bu yazının konusu olmamakla birlikte, diğer donör ülkelerin topraklarına kabul ettiği Suriyeli sığınmacı sayısının hiçbir şekilde Türkiye ile karşılaştırılabilir olmadığı açıktır. Bunun yanında KİYR’de de ifade edildiği üzere, sığınmacılara ev sahipliği yapan ülkelerde verilen desteklerin finansal değerini ölçmek için tek veya karşılaştırılabilir bir yol bulunmamaktadır. Yukarıda bahsedildiği üzere, insani yardımların sınır aşırı olması gerektiği konusunda BM OCHA da aynı yaklaşıma sahiptir. Bu durumun Türkiye’nin FTS veri tabanına raporlama yapmasının önünde motivasyon kırıcı önemli bir faktör olduğunu söylemek mümkündür.

Sonuç olarak, dünya hızla değişmektedir. Çin büyük bir küresel güç olarak yükselmektedir. BRICS ülkeleri artık bir blok olarak adından söz ettirmeye başlamıştır. Bu gelişmelere paralel olarak, Batı dışındaki bu dünyanın kalkınma yardımları da her geçen gün artmaktadır. Öyle ki tek başına toplam 140 ülkede yılda 5 bin proje gerçekleştiren Çin için artık “yardım imparatorluğu” ifadesi kullanılmaya başlanmıştır. Üstelik Çin, bu alanda gerektiğinde diğer ülkelerle ortak hareket edebilmekte ve mevcut sisteme yönelik itirazlarda bulunabilmektedir. Sonuç olarak jeopolitik ve jeoekonomik kaymaların yaşandığı dünyamız, kalkınma yardımları alanında da yeni okumaları ve konum almaları gerektirmektedir. Bu noktada 1960’ların başında zenginler kulübü olarak adlandırılan DAC bloku merkeze alınarak oluşturulan yardım tanımlarının, zamanın ihtiyaçlarıyla örtüşmediğini söylemek mümkündür. Bu durum BM OCHA’nın insani yardım tanımı için de geçerlidir. Bu bağlamda Dev-Init tarafından kullanılan metodolojinin de gözden geçirilmesi gerekmektedir. Çünkü yardım verenler (donörler) ve yardım alanlardan müteşekkil dünya artık sona ermiştir. Aynen Türkiye gibi hem donör ve hem de üst-orta gelir grubunda yer alan (gelişmekte olan) birçok ülke bulunmaktadır. Bu ülkeler özgün yardım modellerine sahiptirler ve çok büyük yardımlar yapmaktadırlar. Bu bağlamda, mesela DAC (üyelik ve raporlama yoluyla bu ülkeleri farklı şekillerde bünyesine dâhil ederek veya yakın işbirliği kanalları kurarak) yeni duruma kendisini adapte etmeye çalışmaktadır. Değişen dünyada, kalkınma yardımları alanında meşru, etkin ve güçlü bir aktör olarak var olmaya devam etmenin yolu kapsayıcı olmaktan geçmektedir. Bu durum küresel bir veri tabanı olma iddiasındaki BM OCHA FTS raporlama sistemi ve halihazırda eğilim belirleme gücüne sahip KİYR için de aynen geçerlidir. Fakat gelişmekte olan ülkelerin kendi özgün durumları hesaba katılmadan ve yardım tanımlarını değişen dünyaya uygun hale getirmeden bu ne kadar mümkündür?

[Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) Başkanlığı’nda uzman olarak görev yapan Nurçin Yıldız Duman, kalkınma yardımları ve insani yardımlar esas olmak üzere, uluslararası ilişkiler alanında akademik çalışmalarına devam etmektedir]

ANALİZ - Batı'nın çarpık yardım tanımı Türkiye'yi görmezden geliyor

Fatura Tahsilatı Nedir? Fatura Tahsilat Süreci Nasıl İşler?

FETÖ'nün mahrem yapılanmasına yönelik soruşturma; 16 gözaltı kararı

Baro Başkanı Yıldız'ın 1 Mayıs mesajı

Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği (Sıra No: 560)

Tütün, Tütün Mamulleri, Makaron, Yaprak Sigara Kâğıdı, Sigara Filtresi, Alkol ve Alkollü İçkilerin Üretim ve/veya Ticareti Faaliyetinde Bulunanlardan Teminat Alınmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik

Trabzon Üniversitesi Türkçe Öğretimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik

Ticaret Bakanlığı Taşra Teşkilatı Personeli Kılık ve Kıyafet Yönetmeliği

İzmir ve Aydın'da FETÖ operasyonu: 11 gözaltı

Türk Gıda Kodeksi Arı Ürünleri Tebliği (No: 2024/6)

İstanbul'da FETÖ operasyonu: 13 kişi gözaltına alındı