TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANAYASA MAHKEMESİ

 

 

BİRİNCİ BÖLÜM

 

KARAR

 

BEBEK AYA HARALAMBOS KİLİSESİ VE BEBEK AYA YANİ MEZARLIK DOVA KİLİSESİ VE MEZARLIĞI VAKFI BAŞVURUSU

(Başvuru Numarası: 2019/26485)

 

Karar Tarihi: 20/12/2022

BİRİNCİ BÖLÜM

 

KARAR

 

 

Başkan

:

Hasan Tahsin GÖKCAN

Üyeler

:

Recai AKYEL

 

 

Selahaddin MENTEŞ

 

 

İrfan FİDAN

 

 

Muhterem İNCE

Raportör

:

Ayhan KILIÇ

Başvurucu

:

Bebek Aya Haralambos Kilisesi ve Bebek Aya Yani Mezarlık Dova Kilisesi ve Mezarlığı Vakfı

Vekili

:

Av. Hülya BENLİSOY

 

I. BAŞVURUNUN KONUSU

1. Başvuru, cemaat vakfının taşınmazın iadesi talebinin reddedilmesi nedeniyle mülkiyet hakkının ihlal edildiği iddiasına ilişkindir.

II. BAŞVURU SÜRECİ

2. Başvuru 5/8/2019 tarihinde yapılmıştır. Komisyonca başvurunun kabul edilebilirlik incelemesinin Bölüm tarafından yapılmasına karar verilmiştir.

3. Başvuru belgelerinin bir örneği bilgi için Adalet Bakanlığına (Bakanlık) gönderilmiştir. Bakanlık görüşünü bildirmiştir. Başvurucu, Bakanlığın görüşüne karşı süresinde beyanda bulunmuştur.

III. OLAY VE OLGULAR

4. Başvuru formu ve eklerinde ifade edildiği şekliyle ilgili olaylar özetle şöyledir:

5. Başvurucu 20/2/2008 tarihli ve 5737 sayılı Vakıflar Kanunu'nun 3. maddesinde tanımı yapılan cemaat vakfı niteliğindedir.

A. Cemaat Vakıflarının Taşınmaz Edinme Yetkileriyle İlgili Tarihsel Süreç

6. Boyacıköy Panayia Evangelistra Kilisesi ve Mektebi Vakfı (B. No: 2015/17575, 1/2/2017, §§ 34-43) kararında, cemaat vakıflarının taşınmazları ve taşınmaz edinme yetkileriyle ilgili tarihsel süreç açıklanmıştır.

7. Osmanlı Dönemi'nde ilk defa 16 Şubat 1328 (1912) tarihli "Eşhası Hükmiyenin Emvali Gayrimenkuleye Tasarruflarına Mahsus Kanun-u Muvakkat" ile tüzel kişilere taşınmaz mal edinebilme olanağı tanınmıştır. Bu nedenle gayrimüslim cemaat vakıflarının tasarruflarında bulunan taşınmazlar, söz konusu düzenlemenin yürürlüğe girdiği 1912 yılına kadar üçüncü kişiler adına tescil edilmiş olup bu işleme de nam-ı müstear veya nam-ı mevhum denilmiştir. Anılan Kanun'la tüzel kişilere bu tarihten sonra taşınmazlarda temellük ve tasarruf imkânı sağlanmış, ayrıca tüzel kişilerin bu tarihte fiilen tasarrufları altında olup başkaları adına tapuya tescil ettirdikleri mallarının da kanunda öngörülen koşullar dâhilinde kendi adlarına tescil edilmesine olanak sağlanmıştır.

8. Cumhuriyet Dönemi öncesinde geniş bir uygulamaya sahip olan vakıf müessesesi, 17/2/1926 tarihli ve 743 sayılı mülga Türk Kanunu Medenisi'nin kabulünden sonra da varlığını sürdürmüştür. 29/5/1926 tarihli ve 864 sayılı mülga Kanunu Medeninin Sureti Mer’iyet ve Şekli Tatbiki Hakkında Kanun'un 8. maddesinde 743 sayılı mülga Kanun'un yürürlüğe girmesinden önce kurulan vakıflar için ayrı bir tatbikat kanunu çıkarılması gerektiği, yeni kurulan vakıfların ise 743 sayılı Kanun'a tabi olacağı belirtilmiştir (Agavni Mari Hazaryan ve diğerleri, B. No: 2014/4715, 15/6/2016, § 80).

9. Bu doğrultuda 5/6/1935 tarihinde kabul edilen 2762 sayılı mülga Vakıflar Kanunu'nun 1. maddesinde gayrimüslim cemaatlerce idare edilen vakıflar, mütevellileri veya seçilmiş heyetleri tarafından idare olunmak üzere mülhak vakıflar arasında sayılmış; bu Kanun'un 44. maddesinde de vakıfların tasarruflarında bulunan taşınmazların vakıf kütüğüne ve tapu siciline tescil edilmesi öngörülmüştür. Ayrıca aynı Kanun’un geçici 1. maddesinde de gayrimüslim cemaat vakıflarını idare eden kişilerce bu vakıflara ait bütün malların, gelirlerin ve bunları sarf ettikleri yerlerin birer beyanname ile Vakıflar İdaresine bildirilmesi gereği düzenlenmiştir. Uygulamada "1936 Beyannamesi" olarak adlandırılan bu bildirimler, Yargıtay tarafından vakıf senedi olarak kabul edilmiştir.

10. Osmanlı Dönemi'nde 1912 yılına kadar tüzel kişilerin taşınmazlarını kendi adlarına tapuya tescil ettirememeleri sebebiyle çoğunlukla bir nam-ı müstear ya da nam-ı mevhum adına kaydedilen taşınmazlar bakımından Yargıtay İçtihatları Birleştirme Büyük Genel Kurulunun 2/12/1942 tarihli ve 3/25 sayılı içtihadı birleştirme kararı ile 2762 sayılı Kanun'un 44. maddesine göre bu tür taşınmazların vakıf adına idari yoldan tapuya tescil edilebilmesi için kayıt sahibinin muvafakatine ihtiyaç olduğu belirtilmiştir.

11. Buna karşılık 2762 sayılı Kanun’un 44. maddesine ilişkin Türkiye Büyük Millet Meclisinin (TBMM) 2/7/1956 tarihli ve 1972 sayılı tefsir kararında nam-ı müstear veya nam-ı mevhum adına kaydedilen taşınmazların kayıt malikinin rızası aranmaksızın cemaat vakıfları adına tapuya tescil edilebileceği belirtilmiştir. Bu kararın ilgili kısmı şöyledir:

"... Şu halde yukarda izah edildiği veçhile kanun vazu gerek 16 Şubat 1328 tarihli kanun ve gerekse 2762 sayılı kanunun 44 üncü maddesinde koyduğu hükümlerle ondan evvel hükmi şahısların gayrimenkule tasarruf hakkının memnu olmasından doğan ıztırar ile tapuda cemaatlerle münasebeti olan mevcut veya mevhun hakikî şahıslar üzerinde kaydedilmiş ve fakat fiilî tasarruf ve intifaı cemaat vakıflarına ait olduğu 44 üncü maddede yazılı karinelerle bir hakikat olarak kabul edilmiş bulunan gayrimenkullerin cemaat hükmi şahısları namına kayıtlarının tashihi için tapuca bu mallar kendi uhdelerinde mukayyet görünen şahısların rıza ve muvafakatlerine ihtiyaç olmadan tescili kanun vazıının matlûp ve maksudu olduğuna şüphe edilemez..."

12. Ancak Yargıtay Hukuk Genel Kurulunun 8/5/1974 tarihli ve E.1971/2-820, K.1974/505 sayılı kararıyla cemaat vakıflarının 1936 yılında verdikleri beyannamelerin vakıfname olarak kabulünün zorunlu olduğu, vakıfnamelerinde mal ya da bağış kabul edebilecekleri yönünde açıklık bulunmayan vakıfların ise gerek doğrudan gerekse vasiyet yoluyla taşınmaz mal iktisap edemeyecekleri belirtilmiştir. Benzer yaklaşım, Danıştay tarafından da benimsenmiştir (Danıştay Onuncu Dairesinin 26/5/1982 tarihli ve E.1982/3285, K.1982/1413 sayılı; 26/3/1992 tarihli ve E.1991/1596, K.1992/1144 sayılı kararları).

13. 3/8/2002 tarihli ve 4771 sayılı Kanun’un 4. maddesiyle 2762 sayılı Kanun’un 1. maddesine eklenen fıkralarla yapılan değişiklikle, vakfiyeleri olup olmadığına bakılmaksızın cemaat vakıflarının Bakanlar Kurulunun izniyle dinî, hayri, sosyal, eğitsel, sıhhi ve kültürel alanlardaki ihtiyaçlarını karşılamak üzere taşınmaz mal edinebilmelerine ve taşınmaz malları üzerinde tasarrufta bulunabilmelerine olanak sağlanmıştır. Bu kanun değişikliğinin iptali için Anayasa Mahkemesine yapılan başvuru da Anayasa Mahkemesinin 27/12/2002 tarihli ve E.2002/146, K.2002/201 sayılı kararıyla reddedilmiştir. Anılan karardan sonra da 2/1/2003 tarihli ve 4778 sayılı Kanun’la yapılan düzenleme ile Bakanlar Kurulu yerine Vakıflar Genel Müdürlüğünün izninin yeterli olacağı hükmü getirilmiştir.

14. 27/2/2008 tarihinde yürürlüğe giren 20/2/2008 tarihli ve 5737 sayılı Vakıflar Kanunu'nun 80. maddesi ile 2762 sayılı Kanun yürürlükten kaldırılmıştır. 5737 sayılı Kanun'un 3. maddesinde cemaat vakıfları, vakfiyeleri olup olmadığına bakılmaksızın 2762 sayılı mülga Kanun gereğince tüzel kişilik kazanmış ve mensupları Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan Türkiye’deki gayrimüslim cemaatlere ait vakıflar olarak tanımlanmıştır. Bu Kanun'un 12. maddesiyle de önceki yasal düzenlemelerden farklı olarak cemaat vakıflarına herhangi bir makamdan izin almaksızın ve vakıf amacıyla öngörülen hizmetleri gerçekleştirme koşulu aranmaksızın mal edinebilme olanağı tanınmıştır. Anılan maddenin iptali için yapılan başvuru ise Anayasa Mahkemesinin 17/6/2010 tarihli ve E.2008/22, K.2010/82 sayılı kararıyla reddedilmiştir.

15. Bunun yanı sıra 5737 sayılı Kanun’un geçici 7. maddesi ile 1936 Beyannamesi'nde kayıtlı olup hâlen bu vakıfların tasarruflarında bulunan nam-ı müstear veya nam-ı mevhumlar adına tapuda kayıtlı olan taşınmazlar ile 1936 Beyannamesi'nden sonra cemaat vakıfları tarafından satın alınmış veya cemaat vakıflarına vasiyet edildiği ya da bağışlandığı hâlde mal edinememe gerekçesiyle Hazine veya Vakıflar Genel Müdürlüğü ya da vasiyet edenler veya bağışlayanlar adına tapuda kayıtlı olan taşınmazların tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte bu Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihten itibaren on sekiz ay içinde müracaat edilmesi hâlinde Vakıflar Meclisinin olumlu kararından sonra ilgili tapu sicil müdürlüklerince cemaat vakıfları adına tescil edilmeleri hükme bağlanmıştır.

16. 5737 sayılı Kanun'a 22/8/2011 tarihli ve 651 sayılı Kanun Hükmünde Kararname'nin 17. maddesiyle eklenen geçici 11. maddenin birinci fıkrası ile cemaat vakıflarının 1936 Beyannamesi'nde kayıtlı olup malik hanesi açık olan taşınmazları, 1936 Beyannamesi'nde kayıtlı olup kamulaştırma, satış ve trampa dışındaki nedenlerle Hazine, Vakıflar Genel Müdürlüğü, belediye ve il özel idaresi adına kayıtlı taşınmazları ve 1936 Beyannamesi'nde kayıtlı olup kamu kurumları adına tescilli olan mezarlıkları ile çeşmelerinin tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte bu maddenin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren on iki ay içinde müracaat edilmesi hâlinde Vakıflar Meclisinin olumlu kararından sonra ilgili tapu sicil müdürlüklerince cemaat vakıfları adına tescil edilmesine olanak tanınmıştır. Ayrıca maddenin ikinci fıkrasında da cemaat vakıfları tarafından satın alınmış veya cemaat vakıflarına vasiyet edildiği ya da bağışlandığı hâlde mal edinememe gerekçesiyle Hazine veya Vakıflar Genel Müdürlüğü adına tapuda kaydedilen taşınmazlardan üçüncü şahıslar adına kayıtlı olanların Maliye Bakanlığınca tespit edilen rayiç değerinin Hazine veya Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından ödeneceği düzenlenmiştir.

B. Başvurucuya İlişkin Süreç

17. Vakıflar Genel Müdürlüğü 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinin uygulanmasına ilişkin olarak 13/5/2008 tarihli ve 2008/6 sayılı Genelge'yi (Genelge) yayımlamıştır. Anılan Genelge'nin ilgili kısmı şöyledir:

"...

B - Maddenin (b) bendi gereğince tescili talep edilen taşınmazlarla ilgili ekteki başvuru formuna ilaveten aşağıdaki belgelerin eklenmesi gerekmektedir:

1) Talebe ilişkin gerekçeli yönetim kurulu kararı,

2) Taşınmazın vakıf tarafından talep edilme gerekçesini (bağış - vasiyet) gösterir belge,

...

- Talep gerekçesi vasiyet ise; vasiyetname, var ise tenfiz kararı,

3) Taşınmazın iktisabına ilişkin varsa yönetim kurulu kararı,

4) Var ise, iktisap edilen taşınmazın kaydına dair belge (gayrimenkul envanter defterinin ilgili sayfasının vakıf yönetim kurulunca onaylanmış sureti veya eşdeğer bir belge),

5) Taşınmazın herhangi bir davaya konu olup olmadığı, kesinleşmiş mahkeme kararı, devam eden dava var ise dava dilekçesi,

..."

18. Başvurucu 5737 sayılı Kanun'un yürürlüğe girmesinden sonra Vakıflar Genel Müdürlüğüne müracaat ederek -diğer 14 taşınmazla birlikte- İstanbul ili Beşiktaş ilçesi Bebek Mahallesi'nde bulunan 568 ada 6 parsel numaralı ve hâlihazırda Hazine adına tapuda tescilli olan taşınmazın 5737 sayılı Kanun'un 7. maddesi uyarınca iadesini talep etmiştir. Başvuru dilekçesine; Vakıf mütevelli heyeti tarafından 20/10/1964 tarihinde Beşiktaş Kaymakamlığına sunulan ve 1936 Beyannamesi'nde belirtilenlerin dışında edinilen taşınmazların listesini gösterir beyanname, İstanbul Valiliğince düzenlenen 1964 tarihli tespit ve yoklama fişi, Vakıf mütevelli heyeti tarafından Beşiktaş Kaymakamlığına sunulan ve cemaate ait ahşap binanın yanmış olması sebebiyle vergi mükellefiyetinin terkin edilmesi talebini içeren 19/12/1964 tarihli dilekçe ile bu dilekçeye cevap teşkil eden tadilat komisyonu kararı, 1966 ve 1968 yıllarına ait vergilendirme işlemleri, evin kilise tarafından kiraya verildiğini gösteren Hazineye ait ecrimisil talepli dava dilekçesi eklenmiştir.

19. Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıflar Meclisi, tescile dayanak teşkil edebilecek belgelerin iki ay içinde tamamlanmasının, aksi takdirde talepten vazgeçilmiş sayılacağının başvurucuya ihtar edilmesine 28/12/2009 tarihinde karar vermiştir. Söz konusu süre daha sonra 20/4/2010 tarihli yazıyla 16/7/2010 tarihine kadar uzatılmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü 11/1/2011 tarihli işlemle de taşınmazın vakıf adına tesciline dayanak teşkil edecek nitelikte belgelerin ibraz edilmediği gerekçesiyle talebi reddetmiştir.

20. Başvurucu 28/12/2009 tarihli işleme karşı İstanbul 5. İdare Mahkemesinde (İdare Mahkemesi) 24/5/2010 tarihinde iptal davası açmıştır. Dava dilekçesinde özetle şunlar ifade edilmiştir:

i. Vakıflar Genel Müdürlüğü 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinin uygulanması hakkında 2008/6 sayılı Genelge doğrultusunda değerlendirme yapmıştır. Söz konusu Genelge 5737 sayılı Kanun'a aykırı ve kanunun kapsamını daraltıcı bir düzenlemedir. 5737 sayılı Kanun'un amacı cemaat vakıflarına ait olup tapuda başkaları adına kayıtlı görünen taşınmazların iadesini sağlamaktır. Oysa Genelge'de istenen belgeler bu hakkın kullanımını imkânsız kılmaktadır.

ii. İadesi istenen taşınmazların bazılarının iktisabı yıllar öncesine dayanmakta olup bu belgeleri temin etmek mümkün değildir. Cemaat vakıfları 1936 tarihinden sonra Vakıflar Genel Müdürlüğünün denetimine girdiğinden Genelge'de istenen belgelerin çoğu, anılan Müdürlüğün arşivlerinde bulunmaktadır. İdarenin kendi arşivlerini incelemesi hakkaniyet gereğidir.

iii. Başvuru sırasında idareye sunulan belgelerin mülkiyetin vakfa ait olduğunu ispatlamaya yettiği hâlde Vakıflar Genel Müdürlüğü bunları incelemeden karar vermiştir. Söz konusu belgelerden anlaşılacağı üzere dava konusu taşınmaz, mal edinememe gerekçesiyle Yorgi Meymaridis nam-ı müstear adıyla tapuda tescil edilmiştir. Taşınmazın Vakfa vasiyet edildiğine ilişkin belge sunulamamış ise de Vakfın tasarrufunda bulunduğunu gösteren birçok belge idareye sunulmuştur. Özellikle 20/10/1964 tarihli listede 1936 Beyannamesi'nden sonra edinilen taşınmazlar arasında dava konusu taşınmaza da yer verilmiştir. Ayrıca tadilat komisyonu tarafından hazırlanan raporda ve vergi idaresi tarafından düzenlenen ihbarnamede taşınmazın maliki olarak başvurucu vakıf gösterilmiştir. Hâlihazırda Hazine adına kayıtlı olan taşınmazın tapu kaydı daha öncesinde Yorgi Meymaridis nam-ı müstear adına kayıtlı olup, taşınmazın ne zaman Hazine adına tescil edildiğinin araştırılması gerekmektedir.

21. Davalı Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından sunulan savunma yazısında, başvurucunun tek taraflı beyanına istinaden taşınmazın başvurucu adına tescil edilmesinin mümkün olmadığı, başvurucunun iddiasını ispatlayacak bilgi ve belgeleri sunma yükümlülüğünün bulunduğu belirtilmiştir. Savunma yazısında ayrıca Genelge'nin 5737 sayılı Kanun'un kapsamını daraltmasının söz konusu olmadığı iddia edilmiştir.

22. İdare Mahkemesi 17/2/2011 tarihinde davayı süre aşımı gerekçesiyle usulden reddetmiştir. Karar, Danıştay Onuncu Dairesinin (Daire) 26/3/2013 tarihli kararıyla bozulmuştur.

23. Bozma kararına uyan İdare Mahkemesi, işin esasını incelemiş ve 18/3/2014 tarihinde idari işlemi iptal etmiştir. Kararın gerekçesinde, Anayasa ile güvence altına alınan mülkiyet hakkının ancak Kanun ile sınırlandırılabileceği hatırlatıldıktan sonra 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinde, 18 aylık başvuru süresinin öngörüldüğü ve başvuru için gerekli olan belgeler konusunda açıklama yapılmadığı gibi eksikliklerin giderilmemesi hâlinde talepten vazgeçilmiş sayılacağı yolunda da bir düzenlemeye yer verilmediği belirtilmiştir. Kararda, eksikliklerin yerine getirilmemesi hâlinde talepten vazgeçilmiş sayılacağına ilişkin kuralın, mülkiyet hakkı iddiasının ortaya sürülmesine engel bir sonuç doğurması nedeniyle Anayasa'nın 35. maddesinin amir hükmü uyarınca Genelge ile düzenlenmesinin mümkün olmadığı ifade edilmiştir. Başvurucu tarafından elindeki tüm belgelerin idareye sunulduğuna dikkat çekilen kararda, idarece tespit edilecek eksiklerin davacı vakfa bildirilmesi gerekirken, tüm yükümlülüğün Vakfa yüklenmesinin, Vakfın belgelere ulaşım imkânının kısıtlılığı da gözetildiğinde hakkaniyete aykırı olacağı vurgulanmıştır. Kararda sonuç olarak dava konusu taşınmazın tesciline dayanak olabilecek belgelerin davalı idareye sunulması için 2 ay süre verilmesine, bu süre içinde eksiklikler giderilmediği takdirde talepten vazgeçilmiş sayılmasına dair işlemde hukuka uygunluk bulunmadığı açıklanmıştır.

24. İdare Mahkemesi kararı Dairenin 10/12/2014 tarihli kararıyla onanmıştır. Buna karşılık, Daire karar düzeltme aşamasında verdiği 21/6/2018 tarihli kararıyla onama kararını kaldırarak İdare Mahkemesi kararını bozmuştur. Bozma kararında, söz konusu Genelge'de Kanun'un geçici 7. maddesindeki şartların var olup olmadığının incelenmesi için gerekli olan belgelerin istenilmesinin öngörüldüğü, bu hâliyle Genelge'de hukuka aykırılık bulunmadığı belirtilmiştir. Bozma kararında, Genelge'nin iptali istemiyle açılan davanın Dairenin 11/12/2014 tarihli kararıyla reddedildiği ve bu kararın da Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulunun 7/12/2017 tarihli kararıyla onandığı hatırlatılmıştır.

25. İdare Mahkemesi bozma kararına uyarak 3/10/2018 tarihinde bozma kararındaki gerekçeyle davayı reddetmiştir. Karar, Dairenin 12/3/2019 tarihli kararıyla onanmıştır. Nihai karar 1/7/2019 tarihinde başvurucuya tebliğ edilmiştir.

IV. İLGİLİ HUKUK

26. 5737 sayılı Kanun'un 3. maddesinin ilgili kısmı şöyledir:

"Bu Kanunun uygulanmasında;

...

Cemaat vakfı: Vakfiyeleri olup olmadığına bakılmaksızın 2762 sayılı Vakıflar Kanunu gereğince tüzel kişilik kazanmış, mensupları Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan Türkiye’deki gayrimüslim cemaatlere ait vakıfları,

...

ifade eder."

27. 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesi şöyledir:

"Cemaat vakıflarının;

a) 1936 Beyannamelerinde kayıtlı olup, halen tasarruflarında bulunan nam-ı müstear veya nam-ı mevhumlar adına tapuda kayıtlı olan taşınmazlar,

b) 1936 Beyannamesinden sonra cemaat vakıfları tarafından satın alınmış veya cemaat vakıflarına vasiyet edildiği veya bağışlandığı halde, mal edinememe gerekçesiyle halen; Hazine veya Genel Müdürlük ya da vasiyet edenler veya bağışlayanlar adına tapuda kayıtlı olan taşınmazlar,

tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren onsekiz ay içinde müracaat edilmesi halinde, Meclisin olumlu kararından sonra, ilgili tapu sicil müdürlüklerince cemaat vakıfları adına tescilleri yapılır."

28. TBMM 9/11/2006 tarihli ve 5555 sayılı Vakıflar Kanunu'nu kabul etmiş ancak anılan Kanun'un Cumhurbaşkanı tarafından bir kere daha görüşülmek üzere iade edilmesi üzerine Kanun 5737 sayı numarasını alarak aynen kabul edilmiştir. 5555 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesi ile 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesi tıpatıp aynıdır. Cumhurbaşkanı tarafından iade edilen 5555 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinin gerekçesi şöyledir:

"Madde ile, mazbut vakıf taşınmazlarının herhangi bir hüküm ve karar alınmaksızın vakfı adına tescil edilmesi sağlanmıştır."

29. İlgili diğer ulusal hukuk ile mahkeme kararları için bkz. Boyacıköy Panayia Evangelistra Kilisesi ve Mektebi Vakfı, §§ 12-24.

V. İNCELEME VE GEREKÇE

30. Anayasa Mahkemesinin 20/12/2022 tarihinde yapmış olduğu toplantıda başvuru incelenip gereği düşünüldü:

A. Başvurucunun İddiaları ve Bakanlık Görüşü

31. Başvurucu, Vakıflar Genel Müdürlüğünün 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinin uygulanması hakkında 2008/6 sayılı Genelge doğrultusunda değerlendirme yaparak talebi reddettiğini, Genelge'nin 5737 sayılı Kanun'a aykırı ve kanunun kapsamını daraltıcı bir düzenleme olduğunu ileri sürmüştür. Başvurucu, Genelge ile vakıflarca temini mümkün bulunmayan belgelerin istendiğini, böylece kanunla tanınan iade hakkından yararlanılmasının imkânsız hâle getirildiğini iddia etmiştir. Başvuru sırasında idareye sunulan belgelerin mülkiyetin Vakfa ait olduğunu ispatlamaya yettiği hâlde Vakıflar Genel Müdürlüğünün bunları incelemeden karar verdiğini belirten başvurucu, tapu kayıtlarının ve idarenin arşivlerinin araştırılmasından sonra bir karar verilmesi gerektiğini savunmuştur. Başvurucu sonuç olarak mülkiyet hakkının ihlal edildiğini ifade etmiştir.

32. Bakanlık görüşünde, idare tarafından talep olunan ve verilen ek sürelere rağmen tamamlanmayan eksikliklerin varlığı karşısında başvuru yollarının usulüne uygun tüketilip tüketilmediğinin değerlendirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Bakanlık, başvuru yollarının tüketilmesi kuralı bağlamında son olarak başvurucunun tapu iptali ve tescil davası açmadığına dikkat çekmiştir. Bakanlık ayrıca Vakıflar Genel Müdürlüğünün 11/1/2011 tarihli ret işlemine karşı dava açılmaması sebebiyle söz konusu işlemin Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisinin başlamasından önce kesinleştiğini belirtmiştir. Taşınmazın tapuda başkaları adına kayıtlı olması sebebiyle başvurucunun mağdur statüsünün bulunmadığını savunan Bakanlık, başvurucunun mevcut mülkünün ya da taşınmazı iade alacağına dair meşru bir beklentisinin de bulunmadığını ileri sürmüştür. Esasa ilişkin olarak ise Bakanlık; Danıştayın Genelge'nin kanunun uygulanması niteliğinde olduğuna dair tespitinde bariz takdir hatası ve keyfîlik bulunmadığını ifade etmiştir.

33. Başvurucu, Bakanlık görüşüne karşı beyanında Daire kararının 1/7/2019 tarihinde kesinleştiği gözetildiğinde başvurunun Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisinin kapsamında kaldığı ileri sürülmüştür. Başvurucu, derece mahkemelerinin meselenin esasını incelediği gözetildiğinde Bakanlığın başvuru yollarının tüketilmediği iddiasının dayanaksız olduğunun anlaşıldığını ifade etmiştir. 1936 yılından sonra edindiği taşınmazından kanuna aykırı olarak yoksun bırakılması sebebiyle mağdur statüsünün bulunduğunu vurgulayan başvurucu, mülkiyetinin mevcut olduğunu gösteren belgeleri idareye sunduğu hâlde bunların incelenmemesinden yakınmıştır.

B. Değerlendirme

34. Anayasa'nın "Mülkiyet hakkı" kenar başlıklı 35. maddesi şöyledir:

"Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir.

Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.

Mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz."

1. Kabul Edilebilirlik Yönünden

a. Zaman Bakımından Yetki

35. Başvurunun niteliği dikkate alındığında öncelikle zaman bakımından yetki meselesinin tartışılması gerekmektedir. Nitekim Bakanlık da zaman bakımından yetki meselesinin tartışılması gerektiğine işaret etmiştir.

36. Anayasa'nın 148. maddesinin üçüncü fıkrası ile 30/3/2011 tarihli ve 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun'un 45. maddesinin (1) numaralı fıkrasında herkesin, Anayasa'da güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerden Sözleşme ve buna ek Türkiye'nin taraf olduğu protokoller kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabileceği hükmüne yer verilmiştir. Anayasa'nın geçici 18. maddesinde uygulama kanununun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bireysel başvuruların kabul edileceği, 6216 sayılı Kanun'un 76. maddesinin (1) numaralı fıkrasında ise Kanun'un 45. ila 51. maddelerinin 23/9/2012 tarihinde yürürlüğe gireceği belirtilmiştir.

37. 6216 sayılı Kanun'un geçici 1. maddesinin (8) numaralı fıkrası şöyledir:

"Mahkeme, 23/9/2012 tarihinden sonra kesinleşen nihai işlem ve kararlar aleyhine yapılacak bireysel başvuruları inceler."

38. Anayasa ve 6216 sayılı Kanun'un anılan hükümleri uyarınca Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisinin başlangıcı 23/9/2012 tarihi olup Anayasa Mahkemesi ancak bu tarihten sonra kesinleşen nihai işlem ve kararlar aleyhine yapılan bireysel başvuruları inceleyebilecektir. Bu açık düzenlemeler karşısında anılan tarihten önce kesinleşmiş nihai işlem ve kararları da içerecek şekilde yetki kapsamının genişletilmesi mümkün değildir. Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisine ilişkin bu düzenlemelerin kamu düzenine ilişkin olmaları nedeniyle bireysel başvurunun tüm aşamalarında resen dikkate alınması gerekir (Ahmet Melih Acar, B. No: 2012/329, 12/2/2013, § 15; G.S., B. No: 2012/832, 12/2/2013, § 14).

39. Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisini doğru olarak belirleyebilmek için kesinleşen nihai işlem ve kararın tarihinin yanı sıra gerçekleştiği iddia olunan müdahalenin zamanını da doğru tespit etmek gerekir. Bu tespit yapılırken müdahaleyi oluşturan olaylar ve ihlal edildiği iddia olunan hakkın kapsamı birlikte değerlendirilmelidir (Zeycan Yedigöl [GK], B. No: 2013/1566, 10/12/2015, § 31).

40. Başvuru konusu taşınmazın hangi tarihte ve hangi sebeple Hazine adına tescil edildiği dosya kapsamından anlaşılamasa da başvurucunun iddiasına göre taşınmaz 1936 yılından sonra Vakfa vasiyet edilmiş, ancak mal edinememe gerekçesiyle Yorgi Meymaridis nam-ı müstear adıyla tapuda tescil edilmiş daha sonra Hazine adına -dosyadan anlaşılamayan bir tarihte- tapuya kaydedilmiştir. Kamu makamlarının taşınmazın Hazine adına tescilinden önce Yorgi Meymaridis müstear adıyla tapuya kayıtlı olduğunun aksine bir iddiası bulunmamaktadır. Esasen idare ve mahkemeler taşınmazın Hazine adına tescil edilmeden önce kimin adına kayıtlı olduğu ve Yorgi Meymaridis adına kayıtlı ise bunun nam-ı müstear olup olmadığı yönünde bir inceleme yapmamıştır. Taşınmazın Hazine adına kaydedilmesinden önce Yorgi Meymaridis adına kayıtlı olup olmadığı ve bu kişinin nam-ı müstear olup olmadığı başvurucunun mülkünün varlığı noktasında önem taşısa da bu mesele işin esasıyla yakından bağlantılıdır. Kamu otoritelerinin başvurucuyu malik olarak tanımadıkları gözetildiğinde başvurucunun mülkünü 2012 yılından önce kaybettiğinin kabulü gerekir.

41. Anayasa Mahkemesi Agavni Mari Hazaryan ve diğerleri (B. No: 2014/4715, 15/6/2016) kararında bireysel başvurunun yürürlüğe girdiği 23/9/2012 tarihten önce mülkiyeti kaybedilen taşınmazlarla ilgili olarak hangi durumlarda mülkiyet hakkı şikâyetiyle bireysel başvuruda bulunulabileceğini tartışmıştır (Agavni Mari Hazaryan ve diğerleri, §§ 96-119). Söz konusu kararda AİHM kararlarına da atıfta bulunularak müdahalenin anlık bir eylem olması ile devam eden bir durum olması arasında ayrım yapılmıştır. Anılan karardaki ilkelerin şu şekilde toparlanması mümkündür:

i. Anlık bir eylem şeklinde gerçekleşen müdahalelerde zaman bakımından yetki açısından dikkate alınacak tarih, iddia edilen ihlal durumunu oluşturan olayın meydana geldiği veya ihlalin ortadan kaldırılması için dava açılmış ise bu davada nihai kararın verildiği tarihtir.

ii. Buna karşılık 23/9/2012 tarihinden önce başlayan ve ihlal oluşturan eylem ya da olay bu tarihten sonra da devam etmekte ise bu hâlde "devam eden bir durum" söz konusu olduğundan Anayasa Mahkemesinin başvuruya bakma yetkisi bulunmaktadır.

iii. Mülkiyetten yoksun bırakma şeklindeki müdahaleler, anlık bir eylem mahiyetinde olup bu gibi hâllerde müdahale teşkil eden işleme karşı başlatılan yargısal sürecin 23/9/2012 tarihinden önce kesinleşmesi durumunda kural olarak müdahalenin Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisinin dışında kaldığı kabul edilir.

iv. Bununla birlikte mülkiyetin yitirildiğinin kesinleştiği tarihten sonra aynen iade veya bunun yerine ikame olmak üzere tazminat ödenmesini öngören yeni bir başvuru yolunun ihdas edilmesi hâlinde malikin bireysel başvuru hakkı canlanır. Bu durumda Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisi yeni ihdas edilen hukuk yolunun tüketilmesi üzerine verilen nihai kararın tarihine bakılarak tespit edilir. Buna göre nihai kararın 23/9/2012' tarihinden sonraki bir tarihe tesadüf etmesi hâlinde bu karara karşı yapılacak bir bireysel başvuru Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisinin kapsamına girmiş olur.

42. 27/2/2008 tarihinde yürürlüğe giren 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesiyle 1936 Beyannamesi'nden sonra cemaat vakıflarına vasiyet edildiği hâlde, mal edinememe gerekçesiyle hâlen Hazine adına tapuda kayıtlı olan taşınmazların cemaat vakıflarına iadesi imkânı getirilmiştir.

43. Başvurucunun bir cemaat vakfı olduğu konusunda tereddüt bulunmamaktadır. Başvurucu, iadesini talep ettiği taşınmazın Vakfa vasiyet edildiği hâlde mal edinememe gerekçesiyle nam-ı müstear adla tapuya tescil edildiğini ileri sürerek iade talebinde bulunmuştur. Öte yandan başvurucu, bu taşınmazın kendi tasarrufunda bulunduğuna işaret eden bazı belgeleri idareye sunmuştur. Bu durumda yüzeysel bir değerlendirmeyle bakıldığında başvurucunun durumunun 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesi kapsamına girdiği ve taşınmazların iadesi gerektiği iddiasının bu manada savunulabilir bir temele sahip olduğu söylenebilir. Başvurucunun bu maddeye istinaden açtığı davanın Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisinin başladığı dönemden sonra kesinleştiği izahtan varestedir.

44. Kamu makamları tescile dayanak belgelerin sunulmadığı gerekçesiyle başvurucunun talebini reddetmiş iseler de bu meselenin başvurunun esasıyla bağlantılı olması ve başvurucunun açtığı davadaki temel tartışma noktasının da bu mesele etrafında toplanması sebebiyle bu hususun esasla birlikte değerlendirilmesinin daha uygun olacağı kanaatine varılmıştır. Bu itibarla başvurunun Anayasa Mahkemesinin zaman bakımından yetkisinin kapsamında kaldığı değerlendirilmiştir.

b. Olağan Başvuru Yollarının Tüketilmesi

45. Bakanlık, başvurucunun iddialarının ancak adli yargıda açılacak bir davada çözüme kavuşturulabileceğini ileri sürmüştür.

46. Anayasa'nın 148. maddesinin üçüncü fıkrası ile 6216 sayılı Kanun'un 45. maddesinin (2) numaralı fıkrasında bireysel başvuruda bulunulmadan önce ihlal iddiasının dayanağı olan işlem, eylem ya da ihmal için kanunda öngörülmüş olan idari ve yargısal başvuru yollarının tamamının tüketilmiş olması gerektiği belirtilmiştir. Temel hak ihlallerini öncelikle derece mahkemelerinin gidermekle yükümlü olması, kanun yollarının tüketilmesi koşulunu zorunlu kılar (Necati Gündüz ve Recep Gündüz, B. No: 2012/1027, 12/2/2013, §§ 19, 20; Güher Ergun ve diğerleri, B. No: 2012/13, 2/7/2013, § 26).

47. Başvuru yollarının tüketilmesi gereğinden söz edilebilmesi için öncelikle hukuk sisteminde, hakkının ihlal edildiğini iddia eden kişinin başvurabileceği idari veya yargısal bir hukuk yolunun öngörülmüş olması gerekmektedir. Ayrıca bu hukuk yolunun iddia edilen ihlalin sonuçlarını giderici, etkili ve başvurucu açısından makul bir çabayla ulaşılabilir nitelikte olması ve sadece kâğıt üzerinde kalmayıp fiilen de işlerliğe sahip bulunması gerekmektedir. Olmayan bir hukuki yolun tüketilmesi başvurucudan beklenemeyeceği gibi hukuken veya fiilen etkili bulunmayan, ihlalin sonuçlarını düzeltici bir vasıf taşımayan veya aşırı ve olağan olmayan birtakım şeklî koşulların öngörülmesi nedeniyle fiilen erişilebilir ve kullanılabilir olmaktan uzaklaşan başvuru yollarının tüketilmesi zorunluluğu bulunmamaktadır (Fatma Yıldırım, B. No: 2014/6577, 16/2/2017, § 39). Bununla birlikte norm düzeyinde makul bir başarı sunma kapasitesi bulunan bir yolun uygulamada başarıya ulaşmayacağına dair şüphe, o başvuru yolunun tüketilmemesini haklı kılmaz (Sait Orçan, B. No: 2016/29085, 19/7/2017, § 36).

48. Başvurucunun başvuru yollarının tüketilmesi noktasında kendisinden beklenebilecek her şeyi yerine getirip getirmediğinin başvurunun özellikleri dikkate alınarak incelenmesi gerekir (S.S.A., B. No: 2013/2355, 7/11/2013, §§ 27, 28). Ancak somut olayın koşulları itibarıyla başvuru yollarının tüketilmesinin yarar sağlamayacağının veya etkili olmadığının anlaşılması hâlinde anılan yollar tüketilmeden yapılan bir başvuru incelenebilir (Şehap Korkmaz, B. No: 2013/8975, 23/7/2014, § 33). Öte yandan başvuru yollarının tüketilmesi, çok katı olarak uygulanması gereken mutlak bir kural değildir. Teorik düzeyde var olan bir başvuru yolunun tüketilmesinin somut olayın koşullarında başvurucuya aşırı külfet yüklemesi hâlinde bu yolun tüketilmesinin gerekli olmadığına karar verilebilir (Rasul Kocatürk [GK], B. No: 2016/8080, 26/12/2019, § 38).

49. Taşınmaz mülkiyetiyle ilgili uyuşmazlıklar kural olarak ancak adli yargı tarafından çözümlenebilir. Dolayısıyla taşınmazın başvurucu adına tescil edilebilmesi için kural olarak adli yargıda tapu iptali ve tescili davası açılması gerekir. Ancak 5737 sayılı Kanun'la cemaat vakıflarına ait olduğu değerlendirilen taşınmazların idari yoldan vakıflar adına tescili olanağı getirilmiştir. Gerçekten 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinde 1936 Beyannamesi'nden sonra cemaat vakıflarına vasiyet edildiği hâlde, mal edinememe gerekçesiyle hâlen Hazine adına tapuda kayıtlı olan taşınmazların talepte bulunan cemaat vakıfları adına idari yoldan tesciline imkân tanınmıştır. Maddenin gerekçesinde açıkça maddeyle "mazbut vakıf taşınmazlarının herhangi bir hüküm ve karar alınmaksızın vakfı adına tescil edilmesi sağlanmıştır" denilmiştir.

50. Öte yandan Anayasa Mahkemesi Boyacıköy Panayia Evangelistra Kilisesi ve Mektebi Vakfı kararında tescil talebinde bulunulan taşınmazların nam-ı müstear veya nam-ı mevhumlar adına tapuya kayıtlı olmaması ya da hâlihazırda Hazine veya Vakıflar Genel Müdürlüğü dışındaki kişiler adına tescilli olması durumunda 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinin uygulanamayacağını tespit etmiştir (Boyacıköy Panayia Evangelistra Kilisesi ve Mektebi Vakfı, §§ 44-53). Somut olayda başvurucunun 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesi kapsamında yaptığı başvuruda tescilini talep ettiği taşınmaz hâlihazırda Hazine adına kayıtlıdır. Ayrıca somut olaydaki taşınmazın Vakfın kullanımında olduğunu gösteren bazı belgeler başvurucu tarafından Vakıflar Genel Müdürlüğüne ve İdare Mahkemesine sunulmuştur. Dolayısıyla 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinde öngörülen başvuru yolunun somut olayda etkili olmadığı sonucuna ulaşılabilmesi için hiçbir neden bulunmamaktadır.

c. Sonuç Olarak

51. Açıkça dayanaktan yoksun olmadığı ve kabul edilemezliğine karar verilmesini gerektirecek başka bir neden de bulunmadığı anlaşılan mülkiyet hakkının ihlal edildiğine ilişkin iddianın kabul edilebilir olduğuna karar verilmesi gerekir.

2. Esas Yönünden

a. Mülkün Varlığı

52. Mülkiyet hakkının ihlal edildiğinden şikâyet eden bir kimse, önce böyle bir hakkının var olduğunu kanıtlamak zorundadır. Bu nedenle öncelikle başvurucunun Anayasa'nın 35. maddesi uyarınca korunmayı gerektiren mülkiyete ilişkin bir menfaate sahip olup olmadığı noktasındaki hukuki durumunun değerlendirilmesi gerekir (Cemile Ünlü, B. No: 2013/382, 16/4/2013, § 26; İhsan Vurucuoğlu, B. No: 2013/539, 16/5/2013, § 31).

53. Mülkiyet hakkı, özel hukukta veya idari yargıda kabul edilen mülkiyet hakkı kavramlarından farklı bir anlam ve kapsama sahip olup bu alanlarda kabul edilen mülkiyet hakkı, yasal düzenlemeler ile yargı içtihatlarından bağımsız olarak özerk bir yorum ile ele alınmalıdır (Hüseyin Remzi Polge, B. No: 2013/2166, 25/6/2015, § 31). Anayasa'nın 35. maddesiyle güvenceye bağlanan mülkiyet hakkı, ekonomik değer ifade eden ve parayla değerlendirilebilen her türlü mal varlığı hakkını kapsamaktadır (AYM, E.2015/39, K.2015/62, 1/7/2015, § 20). Bu bağlamda mülk olarak değerlendirilmesi gerektiğinde kuşku bulunmayan menkul ve gayrimenkul mallar ile bunların üzerinde tesis edilen sınırlı ayni haklar ve fikrî hakların yanı sıra icrası kabil olan her türlü alacak da mülkiyet hakkının kapsamına dâhildir (Mahmut Duran ve diğerleri, B. No: 2014/11441, 1/2/2017, § 60).

54. Somut olayda başvurucu 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesi kapsamında yaptığı başvurunun mevcut bireysel başvuruya konu kısmında bir adet taşınmazın tescilini talep etmiştir. Başvurucunun talebi tescile dayanak bilgi ve belgelerin sunulmadığı gerekçesiyle reddedilmiştir. Başvurucu tarafından açılan davada verilen kararda bu taşınmazın 1936 Beyannamesi'nden sonra başvurucuya vasiyet edilen taşınmazlardan olmadığı yolunda bir tespit yapılmamış ve dava bu temelde reddedilmemiştir. Bireysel başvuruya konu kararda başvurucunun 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesiyle getirilen imkânlardan yararlanabilmesi için gerekli olan tescile dayanak belgeleri sunmadığı tespit edilerek taşınmazın mülkiyet durumunun incelenmesi aşamasına geçilememiştir. Başvurucu tarafından başlatılan sürecin temel amaçlarından biri de hak iddia ettiği taşınmazın başvurucuya ait olup olduğunu tespit ettirmektir. Diğer bir ifadeyle başvurucunun belirttiği taşınmazın başvurucuya ait olup olmadığı tam olarak yargılamanın sonucunda anlaşılabilecektir. Cemaat vakıflarının taşınmazının nam-ı müstear adına kayıtlı olabileceği gözetildiğinde mülkün varlığının tam olarak ispatlamasının beklenmesi hakkaniyete uygun olmaz. Bu durumda başvurucunun belirtilen taşınmazın kendisine ait olduğuna işaret eden belgeler sunmuş olması mülkün varlığının kabulü için yeterli görülmelidir. Somut olayda başvurucu derece mahkemelerine bu yönde belgeler sunmuştur. Dolayısıyla tüm bu hususlar gözetildiğinde başvurucunun mülkünün bulunduğu sonucuna ulaşılmaktadır.

b. Müdahalenin Varlığı ve Türü

55. Anayasa'nın 35. maddesinde bir temel hak olarak güvence altına alınmış olan mülkiyet hakkı kişiye -başkasının hakkına zarar vermemek ve yasaların koyduğu sınırlamalara uymak koşuluyla- sahibi olduğu şeyi dilediği gibi kullanma, ondan tasarruf etme ve onun ürünlerinden yararlanma olanağı verir (Mehmet Akdoğan ve diğerleri, B. No: 2013/817, 19/12/2013, § 32). Dolayısıyla malikin mülkünü kullanma, mülkün semerelerinden yararlanma ve mülkü üzerinde tasarruf etme yetkilerinden herhangi birinin sınırlanması mülkiyet hakkına müdahale teşkil eder (Recep Tarhan ve Afife Tarhan, B. No: 2014/1546, 2/2/2017, § 53).

56. Anayasa'nın 35. maddesi ile mülkiyet hakkına temas eden diğer hükümleri birlikte değerlendirildiğinde Anayasa'nın mülkiyet hakkına müdahaleyle ilgili üç kural ihtiva ettiği görülmektedir. Buna göre Anayasa'nın 35. maddesinin birinci fıkrasında, herkesin mülkiyet hakkına sahip olduğu belirtilmek suretiyle mülkten barışçıl yararlanma hakkına yer verilmiş; ikinci fıkrasında da mülkten barışçıl yararlanma hakkına müdahalenin çerçevesi belirlenmiştir. Maddenin ikinci fıkrasında, genel olarak mülkiyet hakkının hangi koşullarda sınırlanabileceği belirlenerek aynı zamanda mülkten yoksun bırakmanın şartlarının genel çerçevesi de çizilmiştir. Maddenin son fıkrasında ise mülkiyet hakkının kullanımının toplum yararına aykırı olamayacağı kurala bağlanmak suretiyle devletin mülkiyetin kullanımını kontrol etmesine ve düzenlemesine imkân sağlanmıştır. Anayasa'nın diğer bazı maddelerinde de devlet tarafından mülkiyetin kontrolüne imkân tanıyan özel hükümlere yer verilmiştir. Ayrıca belirtmek gerekir ki mülkten yoksun bırakma ve mülkiyetin düzenlenmesi, mülkiyet hakkına müdahalenin özel biçimleridir (Recep Tarhan ve Afife Tarhan, §§ 55-58).

57. Somut olayda başvurucunun ihtilaf konusu taşınmaza ilişkin olarak malik sıfatı kamu otoritelerince tanınmamaktadır. Dolayısıyla başvurucunun mülkiyet hakkına yapılan bir müdahalenin mevcut olduğunun kabulü gerekir. Diğer taraftan niteliği ve amacı gözetildiğinde müdahalenin mülkten yoksun bırakmaya ilişkin kural çerçevesinde incelenmesi uygun görülmüştür.

c. Müdahalenin İhlal Oluşturup Oluşturmadığı

58. Anayasa'nın 13. maddesi şöyledir:

"Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz."

59. Anayasa'nın 35. maddesinde mülkiyet hakkı sınırsız bir hak olarak düzenlenmemiş, bu hakkın kamu yararı amacıyla ve kanunla sınırlandırılabileceği öngörülmüştür. Mülkiyet hakkına müdahalede bulunulurken temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasına ilişkin genel ilkeleri düzenleyen Anayasa'nın 13. maddesinin de gözönünde bulundurulması gerekmektedir. Dolayısıyla mülkiyet hakkına yönelik müdahalenin Anayasa'ya uygun olabilmesi için müdahalenin kanuna dayanması, kamu yararı amacı taşıması ve ayrıca ölçülülük ilkesi gözetilerek yapılması gerekmektedir (Recep Tarhan ve Afife Tarhan, § 62). Bu durumda öncelikle müdahalenin kanuni dayanağının bulunup bulunmadığının incelenmesi gerekir.

60. Anayasa'nın 35. maddesinin ikinci fıkrasında mülkiyet hakkının ancak kamu yararı amacıyla kanunla sınırlanabileceği belirtilmek suretiyle mülkiyet hakkına yönelik müdahalelerin kanunda öngörülmesi gereği ifade edilmiştir. Öte yandan temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasına ilişkin genel ilkelerin düzenlendiği Anayasa'nın 13. maddesinde de hak ve özgürlüklerin ancak kanunla sınırlanabileceği temel bir ilke olarak benimsenmiştir. Buna göre mülkiyet hakkına yapılan müdahalelerde dikkate alınacak öncelikli ölçüt, müdahalenin kanuna dayalı olmasıdır. Bu ölçütün sağlanmadığı tespit edildiğinde diğer ölçütler bakımından inceleme yapılmaksızın mülkiyet hakkının ihlal edildiği sonucuna varılacaktır (Ford Motor Company, B. No: 2014/13518, 26/10/2017, § 49).

61. Müdahalenin kanuna dayalı olması öncelikle şeklî manada bir kanunun varlığını zorunlu kılar. Şeklî manada kanun, TBMM tarafından Anayasa'da belirtilen usule uygun olarak kanun adı altında çıkarılan düzenleyici yasama işlemidir. Hak ve özgürlüklere müdahale edilmesi ancak yasama organınca kanun adı altında çıkarılan düzenleyici işlemlerde müdahaleye imkân tanıyan bir hükmün bulunması şartına bağlıdır. TBMM tarafından çıkarılan şeklî anlamda bir kanun hükmünün bulunmaması hakka yapılan müdahaleyi anayasal temelden yoksun bırakır (Ali Hıdır Akyol ve diğerleri [GK], B. No: 2015/17510, 18/10/2017, § 56).

62. Bununla beraber Anayasa Mahkemesinin daha önceki kararlarında da belirtildiği üzere kanunla düzenleme zorunluluğu, hakka yapılacak müdahalenin uygulamasının kanunun çerçevesini aşmayacak şekilde tüzük, yönetmelik, tebliğ ve genelge gibi yürütme organının çıkaracağı ikincil düzenlemelerle yapılmasına mâni değildir (Tahsin Erdoğan, B. No: 2012/1246, 6/2/2014, § 60). Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasına ilişkin konularda temel esaslar, ilkeler ve genel çerçeve kanunla belirlendikten sonra uzmanlığa ve idare tekniğine ilişkin hususların yürütme organınca çıkarılacak düzenleyici işlemlerle tanzim edilmesi mümkündür (AYM, E.2014/177, K.2015/49, 14/5/2015).

63. Hak ve özgürlüklerin, bunlara yapılacak müdahalelerin ve sınırlandırmaların kanunla düzenlenmesi bu haklara ve özgürlüklere keyfî müdahaleyi engelleyen ve hukuk güvenliğini sağlayan demokratik hukuk devletinin en önemli unsurlarından biridir (Tahsin Erdoğan, § 60). Kanunun varlığı kadar kanun metninin ve uygulamasının da bireylerin davranışlarının sonucunu öngörebileceği kadar hukuki belirlilik taşıması gerekir. Bir diğer ifadeyle kanunun kalitesi de kanunilik koşulunun sağlanıp sağlanmadığının tespitinde önem arz etmektedir (Necmiye Çiftçi ve diğerleri, B. No: 2013/1301, 30/12/2014, § 55). Müdahalenin kanuna dayalı olması, müdahaleye ilişkin yeterince erişilebilir ve öngörülebilir kuralların bulunmasını gerektirmektedir (Türkiye İş Bankası A.Ş. [GK], B. No: 2014/6192, 12/11/2014, § 44).

64. Bir uyuşmazlıkta uygulanacak hukuk kurallarının ve özellikle müdahalenin kanuni dayanağını oluşturan kanun hükümlerinin yorumlanması derece mahkemelerinin takdirindedir. Derece mahkemelerince, mülkiyet hakkına yapılan müdahalenin kanuni dayanağını oluşturduğu ifade edilen hükümlerle ilgili olarak geliştirilen yorumların isabetli olup olmadığını denetlemek Anayasa Mahkemesinin görevi değildir. Bununla birlikte derece mahkemelerinin yorumlarının kanunun açık lafzıyla çelişki içinde olduğu veya kanun metni dikkate alındığında bireyler tarafından öngörülmesinin mümkün olmadığı sonucuna ulaşıldığı hâllerde mülkiyet hakkına yapılan müdahalenin kanuni dayanağının bulunmadığı kanaatine varılması mümkündür (mahkemeye erişim hakkı yönünden benzer değerlendirme için bkz. Ziya Özden, B. No: 2016/67737, 19/11/2019, § 59).

65. Somut olayda başvurucunun 5737 sayılı Kanun'un 7. maddesi kapsamında yaptığı iade başvurusu Genelge'de belirlenen tescile elverişli belgelerin ibraz edilmediği gerekçesiyle reddedilmiştir. Dolayısıyla başvurucunun talebinin reddedilmesinin temel sebebi tescile dayanak belgelerin sunulmadığının düşünülmesidir. Bu durumda tescile dayanak belge eksikliği gerekçesiyle başvurucunun talebinin reddedilmesinin kanuni dayanağının bulunup bulunmadığının incelenmesi gerekir.

66. Öncelikle incelenecek olan mesele mülkiyet hakkına müdahalenin şeklî manada bir kanuna dayanıp dayanmadığıdır. Başvurucunun talebinin 5737 sayılı Kanun'un 7. maddesine dayanılarak çıkarılan Genelge'ye istinaden reddedildiği anlaşılmaktadır. Söz konusu Genelge'de; talebe ilişkin gerekçeli yönetim kurulu kararının, taşınmazın vakıf tarafından talep edilme gerekçesini (bağış-vasiyet) gösterir belgenin, talep gerekçesi vasiyet ise vasiyetnamenin ve varsa tenfiz kararının, taşınmazın iktisabına ilişkin varsa yönetim kurulu kararının, varsa iktisap edilen taşınmazın kaydına dair belgenin, taşınmazın herhangi bir davaya konu olması hâlinde kesinleşmiş mahkeme kararının, dava devam ediyorsa dava dilekçesinin ibrazı gerektiği belirtilmiştir.

67. Genelge'nin kanuna uygunluğunu incelemek kural olarak Anayasa Mahkemesinin görevi değildir. Bununla birlikte Genelge'nin veya uygulanma tarzının kanunilik ölçütünü karşılayıp karşılamadığının denetlenmesi Anayasa Mahkemesinin bireysel başvuruları inceleme görevi kapsamında bir zorunluluktur. Mülkiyet hakkının ilk elden doğrudan genelge ve benzeri nitelikteki ikincil mevzuatla sınırlandırılması mümkün olmasa da genelgenin -kapsamını aşmaması kaydıyla- kanunun uygulanmasına açıklık getirmesine anayasal bir engel bulunmamaktadır. Bu durumda incelenecek mesele Genelge'nin veya uygulanma tarzının kanunun kapsamını aşıp aşmadığı, kanunda öngörülmeyen birtakım biçim koşulları getirerek iade hakkından yararlanılmasını zorlaştırıp zorlaştırmadığıdır.

68. 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinde 1936 Beyannamesi'nden sonra cemaat vakıflarına vasiyet edildiği hâlde, mal edinememe gerekçesiyle hâlen Hazine adına tapuda kayıtlı olan taşınmazların tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte bu Kanun'un yürürlüğe girdiği tarihten itibaren on sekiz ay içinde müracaat edilmesi hâlinde Meclisin olumlu kararından sonra ilgili tapu sicil müdürlüklerince cemaat vakıfları adına tescillerinin yapılacağı belirtilmiştir. Görüldüğü üzere anılan maddede iade başvurusu yapılabilmesi için sunulması gereken belgelerin türü ve niteliğiyle ilgili olarak sınırlayıcı bir düzenleme yer almamaktadır. Bununla birlikte iadesi istenen taşınmazın cemaat vakfına vasiyet edildiği hâlde mal edinememe gerekçesiyle Hazine adına tescil edildiğini ispata yarayan belgelerin istenmesi işin doğası gereğidir. İspata yarayan belgelerin istenmesi kanunun kapsamının aşıldığı anlamına gelmez. Bu yönüyle Genelge'nin kanunun sınırlarını aştığı ya da iade hakkının kullanılmasını aşırı zorlaştırdığı söylenemez.

69. Ne var ki somut olayda Vakıflar Genel Müdürlüğü ve akabinde İdare Mahkemesi, Genelge'de belirtilen tescile dayanak belgelerin ibraz edilmediğini ve idari yolla tescilin koşullarının oluşmadığını kabul etmiştir. İspat vesikalarının belli tür ve nitelikle sınırlandırılması hakkın kullanımının kanunun öngördüğünün ötesinde zorlaştırılması sonucunu doğurabilir.

70. İdari işlem ve mahkeme kararında başvurucunun ibraz ettiği belgelerin neden tescile dayanak teşkil etmediğiyle ilgili olarak bir açıklama yapılmamıştır. Başvurucunun sunduğu belgelere bakıldığında bunların taşınmazın mülkiyet ve kullanım durumunu ispatlamaya elverişli olduğu görülmektedir. Başvurucu; Vakıf mütevelli heyeti tarafından 20/10/1964 tarihinde Beşiktaş Kaymakamlığına sunulan ve 1936 Beyannamesi'nde belirtilenlerin dışında edinilen taşınmazların listesini gösterir beyannameyi, İstanbul Valiliğince düzenlenen 1964 tarihli tespit ve yoklama fişini, Vakıf mütevelli heyeti tarafından Beşiktaş Kaymakamlığına sunulan ve cemaate ait ahşap binanın yanmış olması sebebiyle vergi mükellefiyetinin terkin edilmesi talebini içeren 19/12/1964 tarihli dilekçe ile bu dilekçeye cevap teşkil eden tadilat komisyonu kararını, 1966 ve 1968 yıllarına ait vergilendirme işlemlerini, evin kilise tarafından kiraya verildiğini gösteren Hazineye ait ecrimisil talepli dava dilekçesini vs. ibraz etmiştir. Başvurucunun ibraz ettiği bu belgelerin taşınmazın başvurucuya ait olduğunu tam olarak ispatlayıp ispatlamadığı ancak detaylı bir incelemeden sonra anlaşılacak olmakla birlikte bunlar hiç incelenmeden Genelge'ye atıfla talebin reddedilmesi, kanunla öngörülmeyen sınırlandırmanın uygulayıcı makamlar tarafından ihdas edildiği izlenimi yaratmıştır. Gerçekten kanunda herhangi bir delil sınırlandırması yapılmamıştır. Esasen Genelge'de de Genelge içeriğinde sayılanların dışındaki belgelerin ibrazı hâlinde talebin değerlendirilmeyeceği anlamına gelecek bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak Vakıflar Genel Müdürlüğünün İdare Mahkemesi tarafından da hukuka uygun bulunan somut olaydaki uygulaması başvurucunun sunabileceği ispat araçlarını sınırlayıcı bir yöne kaymıştır.

71. Vakıflar Genel Müdürlüğünün başvurucunun sunabileceği delilleri sınırlandırıcı bu uygulamasının kanuni bir temeli bulunmamaktadır. 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesinde ispat araçları bakımından herhangi bir sınırlama yapılmamıştır. Başvurucu, taşınmazın kendisine ait olduğunu ispatlama konusunda delil sunma serbestîsine sahiptir. İdarenin başvurucunun sunduğu belgeleri taşınmazın mülkiyetinin başvurucuya ait olduğunu ispatlayıp ispatlamadığı yönünden incelemekten kaçınması başvurucuya tanınan idari yolla tescil imkânından yararlanılmasını aşırı derecede zorlaştırmıştır. Dahası idarenin kendi arşiv kayıtlarını araştırmasının, özellikle somut olaydaki taşınmazın hangi gerekçeyle Hazine adına tescil edildiğine yönelik olarak hiçbir inceleme yapılmasının önünde bir engel bulunmazken idareyi kendi arşiv kayıtlarını inceleme yükümlülüğünden kurtaran yorumun öngörülebilir olduğunun kabulü de güçtür. İdarenin ve Mahkemenin başvurucunun belge sunma konusundaki serbestîsini sınırlandıran ve idareyi kendi arşiv kayıtlarını araştırma yükümlülüğünden azade kılan yorumunun kanuni dayanağa sahip olmadığı sonucuna ulaşılmıştır.

72. Öte yandan kanunun gerekçesinden de anlaşılacağı üzere kanun koyucunun amacı, cemaat vakıflarının Hazineye geçmiş taşınmazlarının adli yargıda dava açılmasına gerek kalmadan idari yoldan cemaat vakıflarına iade edilmesinin temin edilmesidir. Ancak Vakıflar Genel Müdürlüğünün ve İdare Mahkemesinin ispat araçlarını sınırlandırıcı ve idareyi kendi arşiv kayıtlarını araştırma yükümlülüğünden kurtaran yorumu başvurucunun taşınmazın idari yoldan iadesi imkânından yararlanmasını kanunun öngördüğünün ötesinde güçleştirmiştir.

73. Sonuç olarak başvurucunun 5737 sayılı Kanun'un geçici 7. maddesiyle getirilen iade imkânından yararlanmak amacıyla yaptığı başvurunun Genelge'de öngörülen belgelerin ibraz edilmediği gerekçesiyle reddedilmesinin kanuni bir temeli bulunmamaktadır. Varılan sonuca göre müdahalenin meşru bir amacının veya ölçülü olup olmadığının değerlendirilmesine gerek görülmemiştir.

74. Açıklanan gerekçelerle Anayasa'nın 35. maddesinde güvence altına alınan mülkiyet hakkının ihlal edildiğine karar verilmesi gerekir.

3. Giderim Yönünden

75. Başvurucu, ihlalin tespit edilmesini ve yeniden yargılama yapılmasına hükmedilmesini talep etmiştir.

76. Tespit edilen ihlalin ve sonuçlarının ortadan kaldırılmasına ilişkin usul ve esaslar 6216 sayılı Kanun'un 50. maddesinde yer almaktadır.

77. Başvuruda tespit edilen mülkiyet hakkı ihlalinin sonuçlarının ortadan kaldırılması için yeniden yargılama yapılmasında hukuki yarar bulunmaktadır. Bu kapsamda kararın gönderildiği yargı mercilerince yapılması gereken iş, yeniden yargılama işlemlerini başlatmak ve Anayasa Mahkemesini ihlal sonucuna ulaştıran nedenleri gideren, ihlal kararında belirtilen ilkelere uygun yeni bir karar vermektir (6216 sayılı Kanun'un 50. maddesinin (2) numaralı fıkrasında düzenlenen bireysel başvuruya özgü yeniden yargılama kurumunun özelliklerine ilişkin kapsamlı açıklamalar için bkz. Mehmet Doğan [GK], B. No: 2014/8875, 7/6/2018, §§ 54-60; Aligül Alkaya ve diğerleri (2), B. No: 2016/12506, 7/11/2019, §§ 53-60, 66; Kadri Enis Berberoğlu (3) [GK], B. No: 2020/32949, 21/1/2021, §§ 93-100).

VI. HÜKÜM

Açıklanan gerekçelerle;

A. Mülkiyet hakkının ihlal edildiğine ilişkin iddianın KABUL EDİLEBİLİR OLDUĞUNA,

B. Anayasa'nın 35. maddesinde güvence altına alınan mülkiyet hakkının İHLAL EDİLDİĞİNE,

C. Kararın bir örneğinin mülkiyet hakkının ihlalinin sonuçlarının ortadan kaldırılması için yeniden yargılama yapılmak üzere İstanbul 5. İdare Mahkemesine (E.2018/1797, K.2018/1619) GÖNDERİLMESİNE,

D. 364,60 TL harç ve 9.900 TL vekâlet ücretinden oluşan toplam 10.264,60 TL yargılama giderinin başvurucuya ÖDENMESİNE,

E. Ödemenin kararın tebliğini takiben başvurucunun Hazine ve Maliye Bakanlığına başvuru tarihinden itibaren dört ay içinde yapılmasına, ödemede gecikme olması hâlinde bu sürenin sona erdiği tarihten ödeme tarihine kadar geçen süre için yasal FAİZ UYGULANMASINA,

F. Kararın bir örneğinin Adalet Bakanlığına GÖNDERİLMESİNE 20/12/2022 tarihinde OYBİRLİĞİYLE karar verildi.