GİRİŞ:
Günümüz ekonomik yöntemlerinden birisi olan ve doğuşundan bu yana gelişmekte olan Franchising sistemi ülkemizde de sıklıkla uygulanmasına başvurulan bir yöntemdir. Sanayileşme ile birlikte arz ve talep dengesi artmış, ihtiyaçlar bu doğrultuda şekillenmiştir. Franchising sisteminde pazarlama, ürünlerin satışı, doğru tekniklerle hazırlanıp tüketiciye sunulması çok önemlidir. Söz konusu sistemin tarafları franchise alan ve franchise veren olup iki taraf arasında imzalanan sözleşmeye franchising sözleşmesi denilmektedir.
Franchising sözleşmeleri, ilk olarak (terim olarak) ABD’de kullanıldığı düşünülse de günümüz modern ekonomik hayatının gelişimi olarak ilk önce İngiltere’de kullanılmaya başlanmıştır. İngiltere’de 1700’lerde bira üreticileri ile bar sahiplerinin arasında yapılan sözleşmelerde franchising ilişkisi oluşturulmuştur. Franchising sözleşmesinin tarihi gelişimi konusunda farklı görüşler belirtmektedir. Şöyle ki; 1850’lerde, Singer Dikiş Makinaları Şirketi Amerika’da farklı bölgelerden gelen istekleri karşılamak için bayilik sistemini oluşturarak bağımsız firmalara belirli bölgelerde satış hakkını vermiştir. İlk kapsamlı Franchise anlaşmasını, 1851 yılında Isaac SINGER yapmıştır.[1]
Franchising, 18. ve 19. yüzyılda uzun bir süreyle genel ya da özel satış hakkının belirli bir bölgede veya alanda franchise alana verildiği, ticaretin bir şekli olarak kabul edilmiştir. Ticaretin bir yöntemi olarak otomobil, yiyecek, içecekler, petrol vb. alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Franchising Sistemi başarıyla kullanan diğer şirketlerden Mc Donald’s 1953 yılında, Coca Cola ise, 1899 yılında franchise vermeye başlamıştır.[2]
Franchising sözleşmesi kanunda düzenlenmeyen isimsiz bir sözleşme olup Türkçe karşılığı hala bulunamamıştır. Franchising sözleşmesi, franchise alanın, franchise verenin çalışma şartları ve düzenine uyarak, talimatları ile sıkı sıkıya bağlı kalarak belli bir ücret karşılığında hizmetleri müşterilere sunma imkanı sağlar. Uluslararası ticaretin küresel boyutta arttığı günümüzde söz konusu sistem hızlıca ilerleme ve gelişme göstermiştir. Tüm bu gelişmeler doğrultusunda franchise sözleşmeleri de Türk hukuk sistemimizde yer almış ve uygulamada yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Franchise sistemi, Türkiye’de 1970 ve 1980 yıllarında bayilik sistemi olarak, otomobil, beyaz eşya ve kozmetik alanlarında kullanılmıştır ve yaşanan gelişmelerle, yabancı yatırımcıların ülkemizdeki franchising girişimleri yaygınlaşmıştır. 1986 yılında Mc Donalds, Türkiye pazarına girmiş ve Mc Donalds’ı Pizza Hut, Kentucky Fried Chicken gibi markalar izlemiştir.[3] Ülkemizde yaygınlaşan franchising sisteminin tam olarak öğrenilebilmesi için franchise veren firma temsilcileri tarafından, Ulusal Franchising Derneği (“UFRAD”) kurulmuştur. Franchising Derneği (UFRAD) verilerine göre Türkiye’de çok sayıda franchising firma mevcuttur. Ülkemizde franchising sözleşmesine konu işletmelere örnek olarak Tavuk Dünyası, Çilek Mobilya, Bursa Kebapçısı, Gönül Kahvesi vb. gibi işletmeler sayılabilir.
Bu çalışmada franchising sözleşmesinden bahsedilecektir. Çalışmanın amacı, franchising sözleşmesini, kapsamını, benzer sözleşmelerden farkını ve özelliklerini detaylıca incelemektir. Bu nedenle franchising sözleşmesinin çeşitli tanımlarından başlayıp, unsurlarına, hukuki niteliğine ve benzer sözleşmelerden farkına değinilecek, sözleşmenin şekli, taraflarından bahsedilecek ve son olarak sözleşmenin sona ermesinin sonuçları ve tarafların borçları kapmasında değerlendirilerek incelenecektir.
Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Franchise sözleşmesinin tanımı, unsurları, hukuki niteliği ve benzer sözleşmelerden farkı, ikinci bölümde sözleşmenin tarafları, şekli, türleri tarafların yükümlülükleri, üçüncü bölümde ise sözleşmenin sona ermesi ve sonuçlarından bahsedilecektir.
BÖLÜM I: FRANCHISING SÖZLEŞMESİNİN TANIMI, UNSURLARI, HUKUKİ NİTELİĞİ VE BENZER SÖZLEŞMELERDEN FARKI
Franchise sözleşmesi kanunda düzenlenmeyen isimsiz bir sözleşmedir. Franchising sözleşmesi, birinin çalışma şartları ve düzenine uyarak, talimatları ile bağımlı kalarak bir ücret karşılığında söz konusu hizmetleri müşteriye sunma imkanı sağlayan sözleşmeye denir. Bağlayıcılığı olan ve kurulduğu taraflara çeşitli yükümlülükler yükleyen söz konusu bu sözleşmenin çeşitli tanımları mevcuttur. Şöyle ki;
GÜRZUMAR hocaya göre; “Franchise sözleşmesi, franchise verenin, kendisine ait üretim, işletme ve pazarlama sistemini oluşturan fikri ve sınaî unsurlar üzerinde, franchise-alana kullanma (lisans) hakları tanıyarak, onu kendi işletme organizasyonuna entegre etmek ve onu bu sisteme dayanan ticari faaliyeti sırasında devamlı olarak desteklemek borcu altına girdiği; franchise alanın ise, hem (söz konusu sistemin içerdiği ve franchise verenin belirlediği ilkelere uymak ve kendisine kullanma hakkı verilen fikri/sınai unsurlardan yararlanmak kaydıyla) bu sisteme dahil mal ve hizmetlerin sürümünü kendi nam ve hesabına yapmayı ve desteklemeyi, hem de franchise- verene belli bir ücret ödemeyi taahhüt ettiği; sürekli bir borç ilişkisi kuran, kanunda düzenlenmemiş ve tam iki tarafa borç yükleyen bir çerçeve sözleşmedir.” [4]
KIRCA hocaya göre; “Franchise sözleşmesi, konusu bir mal ve/veya hizmetin sürümü ve dağıtımı olan sürekli bir sözleşme olup, bununla mal ve/veya hizmeti üreten ve/veya satan franchise veren; adı, sembolü, markası gibi, gayrı maddi mal ve değerlerini kullanarak bunların sürümünü yapma hakkını bir ücret karşılığında, belli bir bölgede kendi ad ve hesabına çalışan, bağımsız kişilere (franchise alanlara) vermeyi borçlanır. Franchise veren, bu sözleşme ile ayrıca mal ve/veya hizmetlerin en iyi şekilde pazarlanmasını sağlamak için Pazar araştırması ve tanıtım yapmak, bu konuda kendine özgü bir anlayış geliştirip, bir organizasyon kurmak ve franchise alanları çalışmalarından yararlandıracak şekilde bu organizasyona dâhil etmek yükümlülüklerini üstlenir. Franchise alan ise, ücret yanında sözleşme konusu malların sürümünü desteklemek, bu konuda gerekli tüm bilgileri franchise verene iletmek, franchise verenin pazarlama ilkelerine, talimatlarına uymak, eğitim programlarına katılarak bu doğrultuda işletmesini yürütmek ile yükümlüdür.”[5]
AYATA hocaya göre ise franchise sözleşmesi; “Franchise verenin sahip olduğu üretim, işletme ve pazarlama sistemini oluşturan fikri ve sınaî unsurları, belirli bir ücret karşılığında, franchise alana kullandırdığı ve franchise alanın da bunları kullanarak kendi ad ve hesabına üretim, işletme, pazarlama faaliyetlerini yürüttüğü, sürekli borç ilişkisi doğuran bir sözleşmedir.”[6]
Yargıtay’a göre yapılan tanımda ise; “Franchise sözleşmesi, bir ürün veya hizmetin imtiyaz hakkına sahip tarafın belirli bir süre şart ve sınırlamalar dâhilinde işin yönetim ve organizasyonuna ilişkin bilgi ve destek sağlamak suretiyle imtiyaz hakkına konu ticari işleri yürütmek üzere ikinci tarafa verdiği imtiyazdan doğan uzun dönemli ve sürekli bir iş ilişkileri bütününe dayanan, birbirinden bağımsız iki taraf arasında kurulan bir sözleşmedir.”[7] şeklinde tanım yapılmıştır.
Genel anlamda franchise sözleşmesi, franchise alanın, franchise verene ödemeyi üstlendiği bir bedel ve franchise sistemine dâhil olarak, sistemin konusu olan ürün ya da hizmetin sürümünü, yine sistemin kuralları doğrultusunda sağlaması karşılığında, franchise verenin, franchise sistemine dâhil olan fikri ve sınaî unsurları, franchise alana kullandırma, kendi ad ve markası altında, pazarlama ve organizasyon sistemlerini, deneyim ve bilgilerini franchise alana kullandırmak ve onun faydalanmasını sağlamak bu sayede adının duyurulmasını ve sürümlerinin arttırılmasını sağlayan isimsiz bir sözleşmedir.[8]
1. Franchise Alanın Bağımsız Olması:
Franchise sözleşmesinin tarafları, franchise veren ve franchise alandır. Sözleşmenin tarafı olan franchise alan kendi ad ve hesabına çalışır ve bu nedenle de vekil, işçi, acenteden farklıdır.[9] Taraflar, gerçek kişi ve tüzel kişi olabilir. Franchise alanın kendi adı ve hesabına çalışmasından dolayı, franchise verenin talimatlarına uyma yükümlülüğü, kendi kullanımına sunulmuş olan üretim, işletme ve pazarlama sistemi, franchise sisteminden kaynaklanan bütünlüğü ve bu sisteme dayanan sürümü arttırma yolları ile sınırlıdır.[10] Franchise veren, her ne kadar marka adını ve unvanını verse de franchise veren, franchise alanın işletmesindeki risklerden sorumlu değildir. Dolayısıyla franchise alanın bağımsızlığının sonuçlarından biri de risklerden de kendisinin sorumlu olmasıdır.
Doktrinde söz konusu unsurla ilgili olarak çeşitli görüşler mevcuttur. Bir görüşe göre, franchise alan sadece görünüşte bağımsızdır ve bu bağımsızlık, işçiyi koruyucu hükümlerden kaçınmak için getirilmiştir. [11]Baskın olan diğer görüş ise, franchise alan, franchise verenden ayrı bir işletmede kendi nam ve hesabına çalışmakta ve tüm riskleri de kendisi üstlenmektedir. Ayrıca, işletmenin kurulması için gerekli olan sermayeyi getirmekte ve bunun üzerinde serbestçe tasarruf edebilmektedir. İşyerinde düzen ve işçilerini seçme serbestisine de sahiptir.[12]
Franchise sözleşmesinin unsurlarından bir diğeri ise franchise sistemidir. Franchise veren tarafından, franchise alana sunulmuş bir iş modeli ve organizasyonu bulunmalıdır. Söz konusu sistem genel olarak pazarlama anlayışı, gayri maddi mallar ve franchise organizasyonu olmak üzere üçe ayrılır.[13]
İlk olarak, franchise veren mal ve hizmetlerini pazarlamak istediği için, kendi pazarlama ilkelerini, mal ve hizmetlerin temini, türü, fiyatı gibi konulardaki kurallarını kendi belirleyecektir. Bu franchise sisteminin “pazarlama anlayışı” kısmını oluşturur.[14]
İkinci olarak, franchise sisteminde, franchise verenin gayri maddi mallarının kullanımının franchise alana bırakılması yer almaktadır. Kullanımı bırakılacak gayri maddi mallar, franchise verenin sahip olduğu işletme adı, unvan, sembol, logo, işletmenin tasarımı ve sunumuyla ilgili teknik ve mesleki bilgiler içermesidir.[15]
Son olarak ise, “franchise organizasyonu” ya da “franchise anlayışı” olarak adlandırılan ve franchise alan ve franchise veren arasındaki ilişkileri düzenleyen kısım girmektedir. Bu kısımda, tarafların hak ve yükümlülükleri, franchise alan kişide aranacak özellikler, franchise verenin idare fonksiyonu, franchise veren tarafından verilecek eğitime ilişkin özellikler ve franchise ücreti gibi düzenlemeler yer almaktadır.[16]
Franchise sözleşmesinin bir diğer unsuru da, franchise alan tarafından franchise verene ödenmesi gereken ücret (bedel) ödeme borcudur. Franchise bedeli, başlangıçta ödenen belli bir miktar ücret ve daha sonra dönemsel olarak yapılan ciroya bağlı olarak ödenen bedel olarak ikiye ayrılmaktadır.[17] Girişte ödenen ücret, franchise verenin, işyeri bulma, donanım, reklam, gibi konulardaki yardımının karşılığı olarak bir defaya mahsus olarak ödenen ücrettir.[18] Ciroya bağlı olarak ödenen dönemsel ücret ise, franchise alanın cirosuna göre belirlenmektedir. Aylık veya yıllık olarak sözleşmenin taraflarınca ne zaman kararlaştırıldıysa o aralıkta ödenen ücrettir. [19]
Franchise alanın başarılı olabilmesi için, franchise sistemin başarılı olması gerekir. Franchise sisteminin üyeleri arasında grup menfaati bulunmaktadır.
Sistemde uygulanan çalışma ve pazarlama tekniği franchise sistemin imajını arttıracak ve bundan da tüm üyeler faydalanacaktır.[20] Franchise veren ve franchise alan aynı ekonomik güçte olmadıkları için, aralarında yatay değil, dikey işbirliği vardır. Bu sebeple franchise alanlar piyasadaki rakipleri karşısında bir grup oluştururlar ve ortak pazarlama anlayışı sayesinde piyasada bir çalışma ve rekabet birliği oluşturmuş olurlar.[21]
Franchise sözleşmesinin bir diğer esaslı unsuru ise anlaşma unsurudur. Franchise sözleşmesi, tarafların, sözleşmenin esaslı noktaları üzerinde anlaşması ile kurulmaktadır. [22] Franchise sözleşmesi, kanunlarca düzenlenmemiş isimli bir sözleşme değildir. Bu sebeple tabi olacağı şekle ilişkin bir hüküm de bulunmamaktadır. Bu nedenle, geçerliliği TBK’nın 12. Maddesi uyarınca hiçbir şekil şartına bağlı değildir. Fakat; Franchise sözleşmesi, marka ve patent lisansı unsurlarını içeriyorsa söz konusu sözleşmenin yazılı şekilde yapılması gerekmektedir.[23]
Nitekim Yargıtay 11. HD., T. 27.09.2011, E. 2010/921, K. 2011/11001 sayılı kararında;’’…Dava, franchising sözleşmesine dayalı olarak ödenen bedelin istirdatı istemine ilişkindir. Franchising sözleşmeleri, Borçlar Kanunu hükümlerine tabi özel hukuk sözleşmeleri niteliğinde olup, aksi öngörülmedikçe şekil serbestisi ilkesi gereğince herhangi bir şekle bağlı olmaksızın kurulabilirler.’’ şeklinde Franchise sözleşmesinin şekil şartı olmadığına ilişkin açıklama yapılmıştır. [24]
C. Sözleşmenin Hukuki Niteliği
Franchise sözleşmesi, kanunda düzenlenmeyen isimsiz bir sözleşmedir. Sözleşmenin hukuki niteliği konusunda doktrinde farklı görüşler mevcuttur. Şöyle ki; Bir görüşe göre franchise sözleşmesi kendine özgü olan (sui generis) bir sözleşme iken, baskın olan diğer görüşe göre ise franchise sözleşmesi karma nitelikte bir sözleşmedir.[25] Kanımca franchise sözleşmesi karma nitelikte bir sözleşmedir. Çünkü; kanunda düzenlenen ve kanunda düzenlenmeyen sözleşmelerden unsurlar taşıması sebebiyle karma sözleşme olduğunu söyleyebiliriz.
D. Benzer Sözleşmelerden Farkı
1. Vekalet Sözleşmesinden Farkı:
Franchise sözleşmesinde de vekalet sözleşmesi gibi iş görme borcu doğmaktadır. Franchise sözleşmesinde ve vekalet sözleşmesinde talimatlar doğrultusunda hareket edilmektedir. Her iki sözleşmede de taraflar sadakat borcunun bir karşılığı olarak sır saklama, karşı tarafı bilgilendirme, hesap verme yükümlülüğünü üstlenmiştir. Sayılan benzerliklerin yanında birtakım farklar da mevcuttur. Şöyle ki;
Franchise sözleşmesi borç doğuran bir sözleşme olup franchise sözleşmesinde franchise alan, tek bir işi üstlenmez, sözleşme boyunca sürümü artırmak amacıyla birçok kez faaliyet gösterir. Vekalet sözleşmesinde ise vekil ise birkaç işi üstlenir. Bu sebeple vekalet sözleşmesinde azil ve istifa mümkünken, franchise sözleşmesinde mümkün değildir. [26]
Vekalet sözleşmesinde vekil, kendi nam ve hesabına veya kendi namına fakat müvekkili hesabına hareket eder, franchise sözleşmesinde ise franchise alan kişi franchise verenin talimatlarına uygun hareket etmekle yükümlü olsa da kendi nam ve hesabına işlemler yapar. Bu sebeple risklere de kendisi katlanır. Vekalet sözleşmesinde ise riskler vekile ait değildir.[27]
Franchise sözleşmesinde franchise alan, kendi ad ve hesabına çalıştığı için, kazancından franchise verene bir ücret ödemektedir ancak vekâlet sözleşmesinde ise ücret (bedel) unsuru zorunlu değildir. Vekâlet sözleşmesinde kararlaştırıldığı takdirde müvekkil, vekile bir ücret ödemekle yükümlüdür.[28] Franchise alan, franchise veren tarafından belirlenmiş talimatlara uymak zorunda iken, vekilin, müvekkilin amacına uygun olmayan talimatlarına uyma zorunluluğu bulunmamaktadır. Bu sebeple franchise alanın karar alma alanı vekile göre daha kısıtlıdır.[29]
2. Lisans Sözleşmesinden Farkı:
Lisans sözleşmesi, lisans verenin lisans alanın tarafından ödemenin üstlendiği bir bedel karşılığında fikri ve sınai hakkı veya gayrimaddi malı kullanma veya yararlanma hakkı veren sözleşmedir.[30]
Franchise sözleşmesi ve lisans sözleşmesi gayri maddi mallar üzerindeki haklardan yararlanmayı sağladığından birbiriyle ortak yönleri mevcuttur. Şöyle ki; Her iki sözleşmede taraflara borç yüklemektedir. Franchise veren ve lisans veren sahip bilgi ve tecrübelerini karşı tarafa vermelerinin yanı sıra alan tarafa eğitim vermeleri, ad ve markalarını kullandırmaları da söz konusudur. Ayrıca tarafların rekabet etmeme borcu da mevcuttur.
İki sözleşmenin arasındaki farklardan bahsetmek gerekirse; Lisans sözleşmesinde, lisans alanın franchise alanın aksine sürümü destekleme gibi bir asli edimi bulunmamaktadır.[31]
Lisans sözleşmesinde, lisans verenin, lisans alan üzerindeki talimat ve denetim yetkisi, franchise sözleşmesindeki franchise verene kıyasla daha sınırlıdır. Çünkü franchise veren, sadece mal veya hizmetlerin kalitesini değil, franchise alanın işletmesinin kalitesi, görünümü, sunumu, personel kılık kıyafetleri, amblemi gibi unsurları da denetleme hakkına sahiptir.[32]
Franchise sözleşmesinde, franchise verenin, franchise alanın işletmesine giderek kontrol zorunluluğu yoktur. Çünkü lisans alanın aksine, franchise sözleşmesinde franchise alanın franchise verene bilgi verme yükümü vardır. Lisans sözleşmesinde reklam yükümlülüğü asli bir edim değildir. Ancak; franchise sözleşmesinde, franchise alan mal veya hizmetlerin reklamını yapmak bir asli edim yükümlülüğü bulunmaktadır.[33] Franchise sözleşmesinde, taraflar arasındaki ilişki, lisans sözleşmesinin tarafları arasındaki ilişkiye göre daha sıkıdır. Ayrıca, franchise sözleşmesinde, taraflar arasında dikey işbirliği bulunmakta, mal veya hizmetlerin sürümü benzer işletmelerde aynı marka altında yapılmaktadır. [34]
3.Hizmet Sözleşmesinden Farkı:
Hizmet sözleşmesi, TBK 393. maddesinde; ‘’ Hizmet sözleşmesi, işçinin işverene bağımlı olarak belirli veya belirli olmayan süreyle işgörmeyi ve işverenin de ona zamana veya yapılan işe göre ücret ödemeyi üstlendiği sözleşmedir. İşçinin işverene bir hizmeti kısmi süreli olarak düzenli biçimde yerine getirmeyi üstlendiği sözleşmeler de hizmet sözleşmesidir.’’ şeklinde tanımlama yapılmıştır.
Franchise sözleşmesinde, franchise alanın franchise verenin talimatlarıyla bağlı olmasından dolayı, franchise alanın işçi olup olmadığı hususu doktrinde tartışmalıdır. Hizmet sözleşmesindeki bağımlılık unsuru, işçinin bir hiyerarşi düzeni içinde işverene bağlı olmasını ifade etmektedir. İşin yönetimi ve yürütülmesi işverene ait olup sonuncundaki riskler de yine i-kendisine aittir. Franchise sözleşmesinde ise, franchise alan kendi nam ve hesabına çalıştığından riskler de kendisine ait olmaktadır. Franchise alan bağımsız bir tacirdir bu nedenle de, çalışma saatlerini, çalıştıracağı insanları, elemanlarını kendisi seçebilir. İşletmedeki araç teçhizat, araç, gereç, malzeme de franchise alana aittir. Franchise alan, franchise verenin talimatlarıyla bağlıdır ancak bu durum bağımsızlığını engellememektedir.[35]
Hizmet sözleşmesinde, işçi yaptığı iş karşılığında işverenden ücret alır, franchise sözleşmesinde, franchise alan franchise verene başlangıçta bir ücret ve daha sonra ciroya bağlı olarak değişen dönemsel ücretler öder. Ayrıca, işçinin, iş hukukunun sağladığı avantajlardan yararlanmasına karşılık franchise alanın benzer hakları bulunmamaktadır.[36]
Franchise alanın, franchise verenin talimatlarına bağlı olma yükümlülüğü hizmet sözleşmesindeki işçiye kıyasla daha sınırlıdır. Çünkü; Franchise sözleşmesinde franchise alanın işyerinde personellerinin seçimi, onların çalışma düzeni gibi faaliyetleriyle ilgili olarak, franchise veren talimat veremez ve kontrol etme hakkı da bulunmamaktadır.[37]
Son olarak, marka, patent gibi gayrimaddi hakların franchise alana kullandırılması durumu iş sözleşmesinde bulunmamakta olup franchise sözleşmesi, hizmet sözleşmesi gibi sadece bir iş görme sözleşmesi değildir.[38]
4.Tek Satıcılık Sözleşmesinden Farkı:
Tek satıcılık sözleşmesi yapımcı ile tek satıcı arasındaki hukuki ilişkileri düzenleyen bir sözleşmedir. Yapımcı ürünlerinin tamamını ya da bir kısmın belirli bir bölgede tekele satmak üzere sadece tek satıcıya göndermeyi, buna karşılık tek satıcı sözleşme konusu malları kendi nam ve hesabına satarak sürümü destekleme borcu altına girmeyi üstlenmektedir.[39]
Tek satıcılık sözleşmesi, franchise sözleşmesiyle çok fazla benzerlik göstermekte olup kanunda düzenlenmeyen ve sürekli borç ilişkisi doğuran bir sözleşmedir.
Tek satıcılık sözleşmesinde yapımcının belirli bir bölgede tek bir satıcıya mal göndermesi ve tek satıcının da malları sadece o yapımcıdan alması zorunludur. Franchise sözleşmesinde ise tek alım ve tek satım şartı zorunlu unsur değildir.
Tek satıcılık sözleşmesinde tek satıcı, franchise alan gibi kendi nam ve hesabına çalışan bağımsız bir tacirdir. Tek satıcılık sözleşmesinde tek satıcı, yapımcının işletmesine ekonomik anlamda uyum sağlama amacı taşımaz, franchise sözleşmesinde ise franchise alan franchise verenin işletmesine entegre olma amacı taşır.[40] Tek satıcılık sözleşmesinde tek satıcının kendine ait marka, model, unvan ve işaret kullanması mümkünken, franchise sözleşmesinde, franchise alan ancak franchise verenin unvan ve işaretleri kapanmayacak şekilde kendi unvanını kullanabilir.
Franchise sözleşmesinde, franchise alanın girişte franchise verene ücret(bedel) ödemesi zorunluyken tek satıcılık sözleşmesinde bu durum görülmemektedir. Tek satıcı yalnızca yapımcıdan aldığı malların bedelini öder ve elde ettiği kar kendisine kalır.
Tek satıcılık sözleşmesinde franchise sözleşmesinin aksine, tek satıcının yapımcının talimatlarına göre işletmesini yapması söz konusu değildir. Talimatlara bağımlılık tek satıcılık sözleşmesinde sadece sözleşmenin amacıyla sınırlıdır. Franchise sözleşmesinde ise talimatlara bağımlılık geniş kapsamlıdır. Tek satıcılık sözleşmesinde yapımcı, tek satıcıya işletmenin yönetimiyle ilgili talimat veremez, franchise sözleşmesinde franchise alan, işyerinin yönetimi, personel kıyafetleri, sunumlar gibi pek çok konuda talimat verebilir.
Franchise sözleşmesinde franchise verenin franchise alanı koruma yükümlülüğü asli edim yükümlülüğüdür. Tek satıcılık sözleşmesinde yan edim yükümlülüğüdür. [41]
5. Acentelik Sözleşmesinden Farkı:
Acente, TTK’da düzenlenmiştir. Türk Ticaret Kanunu’nun 102. Maddesinde; ‘’ Ticari mümessil, ticari vekil, satış memuru veya işletmenin çalışanı gibi işletmeye bağlı bir hukuki konuma sahip olmaksızın, bir sözleşmeye dayanarak, belirli bir yer veya bölge içinde sürekli olarak ticari bir işletmeyi ilgilendiren sözleşmelerde aracılık etmeyi veya bunları o tacir adına yapmayı meslek edinen kimseye acente denir.’’ Şeklinde tanımlama yapılmıştır.
Acentelik sözleşmeleri ile franchise sözleşmeleri taraflar arasında sürekli borç ilişkisi doğurmaları ve sürüm organizasyonuna uyum bakımından birbirlerine benzemektedirler. Bu sebeple acentelik sözleşmesine ilişkin hükümler, amaca uygun olduğu müddetçe franchise sözleşmelerine de uygulanabilir. [42]
Kanunda iki tip acente düzenlenmiş olup ilki aracı acente müvekkili ile müşteri çevresi arasında ilişki kurar ve sözleşmenin kurulmasını kolaylaştırır. İkinci acente türü ise sözleşme yapan acentedir. Sözleşme yapan acente müvekkili adına sözleşme yapar. [43]
Sözleşme yapan acente, müvekkilin nam ve hesabına çalışırken, franchise alan kendi nam ve hesabına çalışmaktadır. Franchise sözleşmesinde ise, franchise alan, franchise verenin temsilcisi değildir.
Franchise sözleşmesinde, franchise alan, franchise verene başlangıçta belli bir miktar ödeme yapar. Sonrasında ise ciroya bağlı olarak göre değişen ücret öder. Acente ise müvekkili nam ve hesabına iş yapar, başarılı olduğu işe göre ücret alır. Acenteler yaptıkları işe göre ücret alırken, franchise sözleşmelerinde, franchise alan, franchise verene belli bir ücret ödemek zorundadır.[44]
Acente sözleşmesinde franchise sözleşmelerinde olanın aksine acentelere gayri maddi malların devri söz konusu değildir.
Franchise verenin, franchise alan üzerindeki denetim hakkı acentelik ilişkisine göre daha yoğundur. Çünkü; amaç franchise alanın, franchise verenin sürüm organizasyonuna tam olarak entegre olmasını sağlamaktır. [45]
6. Adi Ortaklık Sözleşmesinden Farkı:
Adi ortaklık sözleşmesinde birden fazla kişi ortak bir amaç doğrultusunda emek ve sermayelerini birleştirirken; franchise sözleşmelerinde tarafların ortak bir amaç gerçekleştirme gibi amaçları bulunmamaktadır.
Franchise sözleşmelerinde, franchise alan ve franchise veren arasında sadece ticari ilişki bulunmakta ve taraflar karşılıklı borç altına girmektedirler. Franchise veren işletmesinin adını, unvanını, markasının kullanılmasını franchise alana devreder ve bunun karşılığında franchise alan belli bir ücret ödemeyi kabul etmektedir.[46]
BÖLÜM II: SÖZLEŞMENİN TARAFLARI, ŞEKLİ, TÜRLERİ VE TARAFLARIN YÜKÜMLÜLÜKLERİ
Franchise sözleşmesinin tarafları franchise alan ve franchise veren şeklinde ayrılmaktadır.
TBK 12. Maddesi; ‘’ Sözleşmelerin geçerliliği, kanunda aksi öngörülmedikçe, hiçbir şekle bağlı değildir .Kanunda sözleşmeler için öngörülen şekil, kural olarak geçerlilik şeklidir.’’ şeklinde düzenlenmiştir. Franchise sözleşmesi, kanunda düzenlenmiş olan bir sözleşme olmadığından, isimsiz bir sözleşme olduğundan tabi olacağı şekle ilişkin bir hüküm de bulunmamaktadır. Bu sebeple Türk Borçlar Kanunu’ndaki şekil serbestisi geçerli olacaktır. Ancak; marka ve patent lisansını içeren franchise sözleşmelerinin yazılı olarak yapılması gerekmektedir. [47]
1. Tarafların Bulundukları Ülkeye Göre:
Franchise alan ve franchise verenin aynı ülke sınırları içerisinde olduğu franchising türüne denir. Burada her iki taraf da ülke içinde kaldığından elde edilen kazançlar da ülke içinde kalır. Franchise alana şehirlerarasında yapılan franchising sözleşmesinde dar bölge, bölgeler arasında yapılan franchising sözleşmesinde ise geniş bölge imtiyazı verilir. [48]
Uluslararası franchising, franchise alan ve franchise verenin farklı ülkelerde bulunduğu sözleşme türüdür. Franchise veren, malını ya da hizmetini başka ülke sınırları içinde bulunan bir franchise alana vermektedir. Mal ya da hizmet franchise anlaşmasıyla ihraç edilmekte ve franchise verenin kazanç sağlamaktadır.[49]
a.İmalatçı- Perakendeci Franchising:
Franchise veren konumundaki imalatçının ürünlerini satma ve hizmetini sunma hakkını perakendeci olan franchise alana verdiği sözleşme türüdür. Söz konusu türde franchise alan, franchise veren tarafından belirlenen hizmetleri sunmakla yükümlüdür. Franchise veren, üretmiş olduğu malları sözleşme uyarınca satışı için franchise alana göndermek, franchise alan da söz konusu malları satabileceği Pazar oluşturmaya çalışmaktadır.[50]
b. İmalatçı - Toptancı Franchising:
İmalatçının, franchise veren, toptancının franchise alan olduğu sözleşme türüdür. Bu tür sözleşmede, imalatçı olan franchise veren, toptancıya malın nasıl imal edileceği bilgisini verir. Toptancı olan franchise alan da imalatçının talimatlarına uyarak perakendeciye sunumunu gerçekleştirmektedir. İmalatçı- toptancı tür franchisingde meşrubat şişeleme sektöründe kullanılmaktadır. Söz konusu türe örnekler Coca Cola- pepsi gibi firmalar örnek verilebilir.[51]
c. Toptancı- perakendeci Franchising:
Bu tür franchisingde, toptancı firmaların ürünlerinin güvenliğini sağlamak, dağıtım ve depolamada yaşanan güçlüklerin aşılması amacıyla tercih edilir. Toptancı tarafından desteklenen gönüllü zincirler ve perakendecilerden oluşmaktadır.[52]
d. Perakendeci- perakendeci Franchising:
Bu tür franchising, pazarın genişletilmesi ve perakendecilik faaliyetinde başarılı olmak için ortaya çıkarılmıştır. Söz konusu bu franchising ile ana firma bilinen işletme markasını anlaşma ile franchişe alan perakendecilere vermektedir. Dominos pizza, Mc Donalds, Tatlıses lahmacun, Burger king vb. bu türe örnek gösterilebilir.[53]
a. Mal Franchising Sözleşmesi:
Belirli malların tüketiciye sunulması olan sözleşmeye mal franchising sözleşmesi denir. Mal franchising’ inde, franchise alan malları üretmeyip, franchise veren ya da üçüncü bir kişinin ürettiği malları satışa sunmakta ve bakım, onarım hizmetleri de vermektedir.[54] Kozmetik ürünlerin satışında insanlar bilgilendirildiği gibi onlara birtakım hizmetler de sunulmaktadır.
b. Hizmet Franchising Sözleşmesi:
Hizmet franchising sözleşmesinde, kalıplaşmış hizmetlerin tüketicilere benzer görünümdeki işletmelerde sunulması söz konusu olup franchise alan, franchise verenin talimatları doğrulusunda sözleşme konusu hizmetleri vermektedir.[55] Franchise alan, franchise verenin talimatları doğrultusunda hizmetleri hazırlar ve tüketiciye sunan bu sözleşmeye örnek, restoran, otel sektörlerinde başarılı franchiseler verilebilir. (Mc Donald’s, Hilton vb.) [56]
c. Üretim Franchising Sözleşmesi:
Üretim franchise sözleşmesinde, franchise alan, sürümü yapılacak olan malların üretiminin belirli kısımlarında bulunmaktadır. Franchise alan, franchise verenden ya da onun göstereceği bir kişiden, elde ettiği bazı hammaddeleri üreterek veya işleyerek satabilir.[57] Bu türe örnek, içeceklerini işlenerek satılması ve dağıtılması işinin üstlenildiği içecek sektörü verilebilir.[58]
4. Franchise İşlemlerinin İçeriğine ve Niteliğine Göre:
a.Ürün (Dağıtım) Franchising Sözleşmesi:
Dağıtım franchising sözleşmesinde, franchise alan, franchise verenin ürettiği ürünleri onun markası altında satar. Doktrinde, “üretici franchisingi”, “dağıtıcı franchisingi” şeklinde bir alt ayrım daha yapılmaktadır.[59] Her ikisinde de franchise alan satılan malı üretemezken, üretici franchising’ inde, franchise veren, malı üretip franchise alana vermekte ve franchise alan da söz konusu malı franchise verenin markası altında satmaktadır. Dağıtıcı franchise sözleşmesinde ise, franchise veren üretici değildir. Franchise veren, dağıtmak üzere aldığı ürünleri, kendi ticaret markası altında satmak üzere franchise alana vermektedir.[60]
b. İşletme Biçimi Franchising Sözleşmesi:
Franchise sisteminde haklarla birlikte işletmenin kurulduğu ve bu işletmenin unsurlarını kapsayan sözleşmelere denir. Söz konusu sözleşmede franchise veren, franchise alana ticari ad, marka gibi tüm haklarının kullanılmasını, işleyişini ve tüm unsurlarını içeren bir franchise paketi sunmaktadır. [61]Söz konusu bu türe örnek ise Pizza Hut verilebilir. [62]
c. Kurucu- Dönüştürme Franchising Sözleşmesi:
Kurucu franchising, yeni oluşturulan işletmenin kuruluşlarında faaliyet gösteren işletmelerdir. Dönüştürme franchising ise aynı sektörde faaliyet gösteren işletmenin, franchise birimine dönüştürülerek ana firmanın markası ve adı altında yürütülen sistemdir.[63]
d. İkili Franchising Sözleşmesi:
İki farklı franchisingin aynı yerde ve aynı anda faaliyette bulunmasıdır. Örneğin petrol istasyonunda kahvecilerin bulunması gibi.[64]
5. Franchise Alıcılarına Göre:
a. Master- Yavru Şirket Franchising Sözleşmesi:
Master franchisingi, franchise verenin, franchise sözleşmesi yapma konusunda yabancı işletmelerden yararlanması halinde söz konusu olmaktadır. Bu türde, franchise alana, belli bir bölge veya bölgelerde franchise sistemini kurması, işletmesi ve üçüncü kişilerle kendi adına franchise sözleşmeleri yapması konusunda yetki verilmektedir. [65] Bu tür genellikle, uluslararası franchise verenler tarafından önem arz etmekte ve kurulan sistem geniş bir bölgeye yayılmış olmaktadır. Söz konusu sözleşmede sistemin kurucusunun master franchise alanın bölgeye ilişkin bilgisinden yararlanması iken, dezavantajı, franchise verenlerin denetleme yetkisinin düşük olmasıdır. [66]
Yavru şirket franchising sözleşmesi ise franchise verenin sözleşmenin kurulmasında yavru şirketten yararlanması durumunda ortaya çıkmaktadır. Sözleşmenin tarafı gerçek franchise veren ana şirket değildir. Yavru şirkettir. Üçüncü kişiler, franchising sözleşmesi ile ana şirketin marka ve adını, markasını kullanmaktadır.[67]
b. Bölge- Çoklu Franchising Sözleşmesi:
Franchise verenin, ticari ad, unvan, marka ve franchise sistemini belirli bir yerde kullanma yetkisi verdiği sözleşmeye bölge franchising sözleşmesi denir Bölge franchising sözleşmesinde, franchise alan kişiye kalite, kontrol, mal temini gibi birtakım konularda eğitim verilmektedir. Franchise alan kişiler seçildikten sonra, eğitimlerinden ve uyması gerekli olan kurallardan bölge franchise alan kişiler sorumludur[68]. Franchise alanın birden fazla franchise birimine sahip olmasına çoklu franchising denir.
D. Tarafların Yükümlülükleri :
1. Franchise Verenin Borçları:
a. Üretim, İşletme ve Pazarlama Sistemindeki Fikri ve Sınaî Unsurları Kullandırma Borcu:
Franchise sözleşmesinde, franchise veren, kendine ait olan sistemini, bu sistemi oluşturan fikri ve sınaî unsurları (patent, marka, işletme adı, unvanı, hizmetlerini ve diğer ayırt edici unsurlar) franchise alana kullandırma borcuna sahiptir. Franchise sözleşmesinde, bu unsurları kullanma hakkı sözleşme ile franchise alana verilir.[69] Marka veya patentin kullanımı, franchise alana lisans şeklinde bırakılmışsa, franchise veren, patenti üçüncü kişilerin kullanmasına izin vermemeli ve kararlaştırılmışsa kendisi de kullanmamalıdır. Burada kararlaştırılması önem arz etmektedir.[70] Ayrıca franchise verenin, müşteriye sunulan mal veya hizmetini ayırt edici, unsurlar, logolar, ilanlar ve ambalaj biçimleri, mekân tasarımı gibi tanıtıcı ve ayırt edici unsurları da franchise alana kullandırması, bilgi ve belgeleri franchise alana vermesi ve gerektiğinde franchise alanın kullanımına hazır bulundurması gerekmektedir.[71]
b. Franchise Alanı Aydınlatma Borcu:
Franchise sözleşmesinde tarafların, sözleşme kurulmadan önce görüşmelerde karşılıklı güven ilişkisi kurulmaktadır. Franchise sözleşmesi, taraflar arasında yoğun ve sürekli bir iş ilişkisi kurduğu için, sözleşme öncesi güven ilişkisi, tarafların birbirlerini aydınlatma yükümlülüğünü yerine getirmelerini gerektirmektedir.[72] Bu doğrultuda, franchise veren, sistemin işleyiş tarzını, çalışma düzenini, çalıştıracağı personel vb. gibi birtakım konularda daha önce kazandığı tecrübesini franchise alana vermek, franchise alanı bu konularda eğitmek zorundadır. [73]
c. Franchise Alanı Koruma ve Destekleme Borcu:
Franchise sözleşmesi kapsamında franchise verenin, franchise alanı koruma ve destekleme borcu bulunmaktadır. Bu kapsamda, franchise alana, pazarlama sisteminden en faydalı şekilde yararlanabilmesi için ihtiyaç duyduğu yardım franchise veren tarafından yapılmalıdır. Ayrıca müşteri portföyünü genişletebilmesi için franchise veren franchise alanı desteklemeli ve teşvik etmelidir. [74]
d. Franchise Verenin Gerekli Mal ve Malzemeleri Teslim Borcu:
Mal franchisinginde malların, hizmet franchisinginde ise hizmetlerin sunumu için gerekli olan malzeme, teçhizat, araç ve gereçlerin franchise veren tarafından franchise alana teslimi gerekmektedir. Söz konusu borç şarta bağlı bir yükümlülük olarak çıkmaktadır. Franchise sözleşmesinde, söz konusu teçhizat, araç, gereç ve malzemelerin franchise verenden satın alınması şartına yer verilmemişse, franchise verenin bu malları teslim borcundan söz edilemez.[75] Söz konusu durumda, gerekli mal ve malzemelerin franchise alana teslimi yükümlülük olarak kabul edilir. Franchise alanın malların teslimi konusunda bir talep hakkı söz konusu değildir ancak franchise verenin bu yükümlülüğüne aykırı davranması halinde franchise alan, zararının tazmini talep edebilir veya sözleşmesini feshedebilir.
e. Franchise Alana Tanınan Tekel Bölgesinde Başka Franchise Vermeme Borcu:
Sözleşmede kararlaştırılmışsa franchise veren, franchise alan için tahsis edilen belirli bir bölgede, üçüncü kişilerle franchise sözleşmesi kurmama borcu altına girebilir. Ek olarak, sürümü yapılacak malları doğrudan bu bölgeye satmamakla yükümlüdür.[76] Franchise sözleşmesinde, tekel bölgesi kararlaştırılması ve franchise verenin bu bölgede üçüncü kişilerle franchise sözleşmesi yapmaması franchise verenin asli edim yükümü olmasa da uygulamada genellikle tekel hakkına ilişkin hükümlere yer verilmektedir.[77] Franchise verenin bu yükümlülüğü, sözleşmede kararlaştırılmış ise franchise verenin franchise alanı koruma yükümlülüğünün bir gereği olarak ortaya çıkacaktır. [78]
Sözleşmede kararlaştırılmış olmasına karşın franchise veren tekel bölgesinde başka üçüncü kişilerle franchise sözleşmesi yapması durumunda franchise alanın uğramış olduğu zararı tazmin etmekle yükümlüdür. Franchise alan söz konusu durumdan dolayı zorluk yaşadıysa ve yaşamaya devam ediyorsa sözleşmesini önemli nedenle feshedebilir. [79]
a. Franchise Konusu Ürün ve Malzemeleri Franchise Verenden Alma Borcu:
Söz konusu borç nedeniyle franchise alan, franchise sözleşmesine konu malları ya da gerekli malzemeleri sadece franchise verenden almak zorunda değildir.[80] Söz konusu malzemeler, franchise sisteminin gerektirdiği koşulda olmak şartıyla franchise verenin belirleyeceği ya da herhangi bir üçüncü kişiden alınabilir. Franchise veren kendisinden alınan mallardan değil, franchise alanın cirosu oranında ücretten kazancını sağlamaktadır. Ancak; Franchise sistemi uyarınca, işletmede bulunması gerekli mallar özel mallarsa bu nitelikli malların franchise verenden veya onun göstereceği üçüncü kişiden alınması gerekmektedir.
b. Mal ve/veya Hizmetlerin Sürümünü Kendi Nam ve Hesabına Yapma ve Sürümü Destekleme Borcu:
Franchise alan, sözleşme konusu mal veya hizmetlerin müşteriye ulaştırılması için sürümü geliştirmekle yükümlüdür. Bu doğrultuda franchise alan, müşterilerin ilgisini çekecek, satın alma arzusunu uyandıracak reklam, kampanya ve pazarlama gibi faaliyetlerde bulunmalıdır. Franchise sözleşmesinde, franchise alanın reklam yapma borcu açıkça belirtilmemesi durumunda, franchise alan kendi bölgesine ilişkin reklamları, kampanyaları vb. franchise verenin izni ile yapması zorunludur. [81]
Franchise alanın, mal veya hizmetlerin sürümünü kendi nam ve hesabına yapma ve masrafları da kendisinin karşılaması borcu vardır.[82]. Söz konusu bu borç nedeniyle franchise alanın borca aykırı davranması franchise sözleşmesine aykırılık teşkil etmektedir. Bu durumda franchise veren, uğradığı zararın tazminini franchise alandan talep edebilir veya sözleşmeyi haklı nedenle feshedebilir.[83]
c. Üretim, İşletme ve Pazarlama, Sistemindeki Fikri ve Sınaî Unsurları Kullanma Borcu:
Franchise alanın, franchise verene ait marka, unvan, logo, işletme adı vb.unsurlar üzerinde kullanma hakkının yanında sözleşmede kararlaştırılmamış olsa dahi kullanma zorunluluğu bulunmaktadır. Çünkü; Franchise sistemi, franchise verenin işletme adının, markasının ve logosunun kullanılması ile gerçekleşmektedir. Aksi durum, franchising sistemin zedelemekte ve franchise verenin zarara uğramasına sebep olmaktadır.[84]Franchise alan bu borcunu yerine getirmek için, franchise verenin amblem, logo, marka gibi tanıtıcı işaretlerini görünür yerlerde bulundurmalı, sürümünü yaptığı mallarda franchise verenin markasını kullanmalıdır. [85]
d. Franchise Verenin Talimatlarına Uyma Borcu:
Franchise alanın bir diğer borcu da franchise verenin talimatlarına uyma borcudur. Franchise alan faaliyetini hem kendi kullanıma açılan üretim, işletme, pazarlama sisteminin içerdiği ilkelere, hem franchise veren tarafından belirlenen talimatlara uygun olarak yükümlülüğü altındadır. [86] Franchise verenin talimatları, franchise sisteminin birliği ve devamının sağlanması ve franchise alanın menfaatiyle sınırlıdır. Fakat; franchise alan, menfaatlerine aykırı talimatlara uymak zorunda değildir. Bu kapsamda franchise alan franchise verenin, haber vermeden kontrol yapmasına, muhasebe, evrak kayıtlarını incelemesine katlanmakla yükümlüdür ancak franchise verenin bu hakkı yılın belirli günleri ile sınırlandırılabilir.[87]
Franchise alanın, franchise verene karşı ücret ödeme borcu vardır. Bu ücret, franchise sözleşmesi kurulurken en başta ödenen giriş ücreti ve sözleşme süresince ciro üzerinden ödenen franchise ücreti şeklinde yapılır. [88]
Başlangıç ücreti, franchise alanın işletmesinin kurulmasında yapılan masraflar ve sözleşmenin kurulmasından sonra franchise verenin, franchise alana yapacağı deneyim, işletme metodlarını kapsayan know-how karşılığında ödenen ücrettir.[89] Bu ücret sadece girişte ödenir.
Dönemsel olarak ciroya bağlı ödenen ücret ise, genellikle franchise alanın yıllık cirosunun belirli bir yüzdesini belirlenen aylık veya yıllık periyotta franchise verene ödenmesidir. [90]
Mal franchisingi sözleşmelerinde, ücret kararlaştırılmaz. Bu tür franchising sözleşmesinde, franchise alan bütün malları alır ve franchise veren franchise alana sattığı mallardan elde ettiği ücretten kazanç sağlamış olmaktadır.[91]
Hizmet franchisingi sözleşmelerinde ise sürekli ücret zorunludur. Franchise alan, genellikle ciroya bağlı bir oranı öder veya böyle bir oran kararlaştırılmamış ise, reklamlar için bir miktar peşin ödeme yapmaktadır.[92]
f. Franchise Verenin Menfaatlerini Koruma, Sır Saklama ve Sadakat Borcu:
Franchise sözleşmesinde taraflar arasında güven ilişkisine dayalı olarak sır saklama, menfaatleri koruma ve sadakat borcu bulunmaktadır. Franchise alan, franchise verenin menfaatlerini koruma ve ona sadakat gösterme borcu altındadır.[93] Franchise alan taraf, franchise verenin menfaatine olan davranışlarda bulunmak, zararına olan davranışlardan sakınmakla yükümlüdür. Bunun neticesinde franchise alan, sözleşme süresince ve sözleşmenin sona ermesinden belirli bir süre sonra da franchise verenle rekabet etmeme borcu altındadır.
Franchise alan, franchise markası dışındaki markalara ait ürünleri veya replikalarını satamaz, kendisine sunulan gayrimaddi malları franchise sistemi dışında kullanamaz.[94] Franchise sözleşmesinde tekel bölgesi tanınmış ise, franchise alan, bu bölge dışında hizmette bulunamayacaktır. Aksi takdirde franchise veren, franchise alanın kendisine verilen süre içerisinde söz konusu davranışlarına son vermemesi halinde, sözleşmeyi feshedebilecek ve zararın tazminini talep edebilecektir.[95]
BÖLÜM III: SÖZLEŞMENİN SONA ERMESİ VE TARAFLARIN SÖZLEŞME SONRASI BORÇLARI
A. Sözleşmenin Sona Erme Sebepleri
1. Franchise Sözleşmesinin Kendiliğinden Sona Ermesi:
Franchise sözleşmesi belirli bir süreye bağlı olarak yapılmışsa bu sürenin sonunda kural olarak kendiliğinden sona erecektir.
Süre bitmesinden sonra taraflar franchise sözleşmesine devam ediyorlarsa franchise sözleşmesinin uzadığı kabul edilir. [96]
b. Ölüm, Ehliyet Kaybı, İflas:
Franchise sözleşmesinde, franchise alanın kişisel özelliklerinde meydana gelecek değişimler, (ölüm, ehliyet kaybı, iflas gibi) tarafların arasındaki sözleşme ilişkisine etkilidir. Şöyle ki; Franchise alanın ölümü, iflası veya ehliyet kaybı hallerinde franchise sözleşmesi kendiliğinden sona erecektir.[97]
Franchise veren bakımından ise, franchise verenin sadece üretim, işletme, pazarlama sistemi önem taşımakta ise franchise verenin kişilik özelliklerindeki değişim sözleşmeyi sona erdirmemelidir.[98] Fakat; Franchise verenin kişisel özelliklerinin ağır bastığı durumlarda aksi kararlaştırılmamışsa, sözleşme sona erecektir. [99]
2. Sözleşmenin Taraflarca Sona Erdirilmesi:
Olağan fesih, belirsiz süreli borç ilişkilerinde, tarafların bir sebebe dayanmaya gerek olmaksızın tek taraflı irade beyanıyla ileriye etkili olarak sona erdirilmesidir. [100]Belirsiz süreli franchise sözleşmelerinde, olağan fesih hakkı taraflarca açıkça kararlaştırılmamış olsa da mevcuttur ancak sözleşmede bir kayıt bulunmaması durumunda fesih imkanının nasıl kullanılacağına ilişkin hususların tespiti gerekmektedir. [101]
b. Haklı Sebep (Olağanüstü) Fesih:
Olağanüstü fesih, belirli veya belirsiz süreli borç ilişkilerinde taraflardan birinin haklı bir sebep ile süresinden önce sözleşmeyi ileriye yönelik sona erdirmesidir. [102] Sözleşmenin taraflarınca önceden öngörülemeyen durumların ortaya çıkmış olması, taraflardan birinin borçlarını yerine getirmemesi, talimatlara aykırı davranılması gibi bir sebeple sözleşme olağanüstü bir sebeple feshedilebilir.[103]
B. Tarafların Sözleşme Sonrası Borçları:
1. Franchise Verenin Borçları:
a. Franchise İşletmesinin Tasfiyesinde Franchise Alana Yardımcı Olma:
Franchise alan, franchise sözleşmesinin devamı boyunca franchise işletmesi için gerekli olan araç ve malzemeleri edinmesi gerekmektedir. Rekabet yasağına uyarınca franchise alanın söz konusu malzemeleri başka türlü kullanma imkânı olmadığından, franchise veren işletmenin tasfiyesi sürecinde söz konusu malzemeleri almakla yükümlüdür.[104]
b. Denkleştirme Bedeli (Müşteri Tazminatı) :
Franchise sözleşmesi sona erdiği zaman franchise veren, sözleşmenin sona ermesinden sonra da, franchise alanın işletmesi için oluşturmuş olduğu müşteri çevresinden yararlanmaya devam edecektir. Ancak franchise alan, franchise verene ait üretim, işletme ve pazarlama sistemindeki unsurlardan yararlanamayacak ve markasını da kullanamayacak olup oluşturduğu müşteri portföyünü de bırakacaktır. Bu nedenle, sözleşme sona erdikten franchise veren kendisine bırakılan bu müşteri çevresi için franchise alana bir bedel ödemesi gerekmektedir. İşte bu bedele “denkleştirme edimi” veya “müşteri tazminatı” denilmektedir.[105]
a. Fikri ve Sınaî Unsurların Kullanımını Sonlandırma ve İade Borcu:
Franchise sözleşmesinin sona ermesinden sonra, franchise alan, franchise verenin, sözleşme ile tanımış olduğu fikri ve sınaî unsurlarını kullanmaya son vermek ve markası, tanıtıcı unsurları, logoları, vb. tanıtıcı unsurlarının kullanımını bırakmalı ve iade etmelidir.[106]
Franchise sözleşmesinde, aksi kararlaştırılmadıkça rekabet yasağı bulunmamakta olup bu yasak uyarınca sözleşme sona erdikten sonra da franchise alan franchise sistemiyle ilgili aynı bölgede ve aynı alanda iş kuramayacak ve franchise verenin müşteri çevresini paylaşamayacaktır. [107]
Franchise sözleşmesi devam etse de sona erse de franchise alanın sır saklama yükümlülüğü bulunmaktadır ve buna aykırı davranışlar gösteremez. Burada esas olan işletme bilgilerinin gizliliğidir.
Franchise sözleşmesi, tarafları franchise alan ve franchise veren olan kanunlarda düzenlenmemiş olan bir isimsiz sözleşmedir. Franchising sözleşmesi, franchise alanın franchise verenin çalışma şartları ve düzenine uyarak, talimatları ile bağımlı kalarak bir ücret karşılığında söz konusu hizmetleri müşterilere sunma imkanı sağlayan sözleşmeye denir. Doktrinde hukuki niteliği konusunda bir görüş ayrılığı mevcut olup kanımca daha önce de değindiğim üzere karma bir sözleşmedir. Çünkü; kanunda düzenlenmiş veya düzenlenmemiş sözleşmelere ilişkin unsurları bünyesinde içermektedir.
Franchise sözleşmeleri aynı zamanda TBK md. 12 uyarınca aksi öngörülmedikçe şekil serbestisine de sahiptir. Franchise sözleşmesinde, franchise alanın mal ve hizmetleri kendi nam ve hesabına yapma, talimatlara uyma, işletme için gerekli malzemeleri franchise verenden teslim alma, franchise verene başlangıçta ve sonrasında ciroya bağlı olarak değişen ücret ödeme, fikri ve sınaî unsurları kullanma, franchise verenin menfaatlerini koruma ve sır saklama/sadakat borcu bulunmaktadır. Franchise verenin ise, fikri ve sınaî unsurları franchise alana kullandırma, franchise alanı aydınlatma, destekleme, tekel bölgesinde başka franchise vermeme ve işletme için gerekli malzemeleri teslim borcu bulunmaktadır. Sözleşme kendiliğinden sona erebileceği gibi taraflarca da sona erdirilebilmektedir. Franchise sözleşmesinin sona ermesi durumunda tarafların birtakım borcu mevcut hale gelmektedir. Bunlar; franchise verenin, franchise alanın işletmesinin tasfiyesi durumunda ürünleri teslim alma, müşteri tazminatı ödeme borcu olup franchise alanın borçları ise, sır saklama, rekabet etmeme ve fikri ve sınai unsurların kullanımını bırakma ve iade etme borcu şeklindedir.
Günümüzde birçok firma tarafından kullanılan franchise sistemininin usul ve esaslarını bu çalışmada anlatmaya çalıştım. Bu bağlamda franchise sisteminin avantajlarının yanında dezavantajları da mevcut olup uygulama esaslarının bilinerek sözleşmenin tarafları tarafından dikkatlice uygulanması gerekmektedir.
Av. Dildade Gülzar ÖZTÜRK
KAYNAKÇA
AYATA, Yeşim;, Franchise Sözleşmesinde Tarafların Borçları, İstanbul 2015
AYDOĞDU, Murat/ KAHVECİ, Nalan, Türk Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri Sözleşmeler Hukuku Ders Kitabı, Ankara, 2014
BULUT, Beste, ‘’ Franchise Sözleşmeleri’’, İstanbul, 2017, sh.39
EREN, Fikret, Borçlar Hukuku Özel Hükümler, Ankara, 2015
GÜRZUMAR, Osman Berat; ‘’ Franchise Anlaşmaları ve Rekabet Hukuku’’, Rekabet Kurumu ve Perşembe Konferansları ,1999
KARATEPE, Osman M., ‘’ Etkin Bir Pazarlama Yöntemi Olan Franchising Sisteminin Hizmet Pazarlaması Sorunlarına Getirdiği Alternatif Çözümler’’, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara
KIRCA, Çiğdem: “Franchise Sözleşmesi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı Doktora tezi, Ankara, 1996
KIRCA, Çiğdem; ‘’ Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun Açısından Üretici İmalatçı Olarak Franchise Veren’’, Batider, 1999
KOÇ, Murat, ‘’Bir girişimcilik modeli olarak franchising’’, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi SBE, 2006, s.42
TORUN, Zeliha, Rekabet Hukuku Açısından Franchise Sözleşmelerinin İncelenmesi, Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2012
ŞİMŞEK, Bahar, Franchising Sözleşmesi, Ankara, 2016
ULAŞ, Dilber; Franchising Sistemi, Ankara, 2013
YENİOCAK, Umut, Franchise Sözleşmesi, İstanbul 2016
----------------
[1] ULAŞ, Dilber; Franchising Sistemi, Ankara, 2013
[2] AYATA, Yeşim, Franchise Sözleşmesinde Tarafların Borçları, İstanbul 2015, s.1, 2
[3] AYATA, s.2
[4] GÜRZUMAR, Osman Berat; ‘’ Franchise Anlaşmaları ve Rekabet Hukuku’’, Rekabet Kurumu ve Perşembe Konferansları ,1999, sh.105 vd.
[5] KIRCA, Çiğdem; ‘’ Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun Açısından Üretici İmalatçı Olarak Franchise Veren’’, Batider, C.20, S.1,1999, sh.21-37
[6] AYATA, sh. 8
[7] Yargıtay 19. HD., E. 2001/819, K. 2001/4917, T. 25.06.2001 www.kanunum.com (22.12.2021)
[8] YENİOCAK, Umut, Franchise Sözleşmesi, İstanbul 2016, s.21.
[9] YENİOCAK, sh. 37
[10] AYATA, sh. 8
[11] AYATA, sh. 9
[12] AYATA, sh. 9
[13] AYDOĞDU, Murat/ KAHVECİ, Nalan, Türk Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri Sözleşmeler Hukuku Ders Kitabı, 2014, sh.31
[14] EREN, Fikret, Borçlar Hukuku Özel Hükümler, 2015, sh. 902
[15] EREN, sh. 903
[16] EREN, sh.903; AYATA, sh.11; ULAŞ, sh. 68
[17] EREN, sh.903; AYATA, sh.12
[18] AYATA, sh. 12
[19] AYATA, sh. 12
[20] EREN, sh. 903; AYATA, sh.11
[21] EREN, sh. 903; AYATA, sh.11
[22] YENİOCAK, sh. 31; EREN, sh. 904
[23] EREN, sh. 905
[24] Yargıtay 11. HD., T. 27.09.2011, E. 2010/921, K. 2011/11001 sayılı karar. (www.lexpera.com.tr) (02.01.2022)
[25] YENİOCAK, sh.33; AYATA, sh.14
[26] AYATA, sh.28
[27] AYATA, sh.27
[28] YENİOCAK, sh. 96; AYATA, sh.28
[29] AYATA, sh. 29
[30] EREN, sh.908
[31] AYATA, sh.29; EREN, sh. 908; YENİOCAK, sh. 103
[32] ULAŞ, sh. 116; AYATA, s.31; EREN, sh. 908; YENİOCAK, sh. 104
[33] AYATA, sh. 31
[34] AYATA, sh.31
[35] AYATA, sh.32, TORUN, Zeliha, Rekabet Hukuku Açısından Franchise Sözleşmelerinin İncelenmesi, Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2012
[36] AYATA, sh.32
[37] AYATA, sh.33
[38] AYATA, sh.32-33
[39] KIRCA,sh.88-89
[40] AYATA, sh.34-35
[41] KIRCA, sh. 89-90
[42] AYATA,sh.36
[43] KIRCA, sh.96-97
[44] AYATA, sh.37
[45] AYATA, sh.38
[46] EREN, sh.909
[47] AYATA, sh.18, dipnot 64 (Yargıtay bir kararında; “Borçlar Kanun’umuzda düzenlenmeyen isimsiz sözleşmelerden olan franchising sözleşmesinin yazılı şekilde yapılması sözleşmenin geçerlilik şartlarından değildir…” Şeklinde yazılılık koşulunun bulunmadığı hükme bağlanmıştır. (Yargıtay 19. HD., 20.01.2011 T., 2010/6178 E., 2011/455 K.) Ancak Yargıtay uygulamasında Franchise Sözleşmesinin şekli tartışılmış olsa da açık bir görüş ortaya koyulamamıştır. YENİOCAK, sh.41); EREN, sh. 905
[48] ULAŞ, Dilber, Franchising Sistemi, Ankara, Nobel Yayın ve Dağıtım, 1999
[49] TORUN, sh.23; AYATA, sh.25
[50] ŞİMŞEK, Bahar, Franchising Sözleşmesi, 2016, sh.75
[51] PİRTİNİ, Serdar, ‘’Franchise Sisteminde Güç İlişkisi ve Franchise Veren – Alan arasındaki Güç İlişkisi Üzerine Bir Uygulama’’, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, SBE, 1993, sh.11
GÖRGÜLÜ, Muhammet, ‘’Yiyecek İçecek Sektöründe Fast Food Uygulamaları ve Franchising Sisteminin Değerlendirilmesi’’, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2011, sh. 17
[52] ŞİMŞEK, Bahar, sh.76
[53] ARSLAN, Adem, ‘’ Türk ve AB Hukukunda Fikri Mülkiyet Haklarının Tükenmesi ‘’, İstanbul, 2004
[54] EREN, sh. 905, 906, AYATA, sh.23, TORUN, sh.23
[55] EREN, sh. 906
[56] AYATA, sh.23
[57] EREN, sh. 906, AYATA, sh.23
[58] AYATA, sh.23
[59] EREN, sh. 907
[60] EREN, sh. 907
[61] KIRCA, sh. 37-38
[62] KIRCA, sh.37-38
[63] KIRCA, sh.42
[64] KARATEPE, Osman M., ‘’ Etkin Bir Pazarlama Yöntemi Olan Franchising Sisteminin Hizmet Pazarlaması Sorunlarına Getirdiği Alternatif Çözümler’’, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara
[65] ULAŞ, sh. 47, AYATA, sh.23
[66] AYATA, sh.24
[67] KIRCA, sh. 42-43
[68] KOÇ, Murat, ‘’Bir girişimcilik modeli olarak franchising’’, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi SBE, 2006, s.42
[69] YENİOCAK, sh. 54; EREN, sh.909; GÜRZUMAR, sh. 108; TORUN, sh.38
[70] AYATA, sh.46
[71] EREN, sh 909; AYATA, sh.55
[72] AYATA, sh.59; YENİOCAK, sh. 45
[73] EREN, sh. 911
[74] AYATA, sh.67
[75] EREN, sh. 911
[76] YENİOCAK, sh. 72
[77] YENİOCAK; sh. 72, AYATA, sh.75
[78] YENİOCAK, sh. 72
[79] YENİOCAK, sh. 74
[80] EREN, sh. 913
[81] YENİOCAK, sh. 75
[82] YENİOCAK, sh. 77, AYATA, sh.95
[83] AYATA, sh.96.
[84] EREN, sh. 913, AYATA, sh.97
[85] AYATA, sh.98
[86] ULAŞ, sh. 98, AYATA, sh.99
[87] AYATA, sh.100
[88] ULAŞ, sh. 92, AYATA, sh.101, EREN, sh. 912
[89] YENİOCAK, sh. 79, EREN, sh. 912; AYATA, sh.102
[90] EREN, sh. 912, AYATA, sh.102, YENİOCAK, sh. 81
[91] AYATA, sh.103
[92] EREN, sh. 912
[93] AYATA, sh.105
[94] YENİOCAK, sh. 83
[95] AYATA, sh.106
[96] EREN, sh. 914
[97] EREN, sh. 916
[98] EREN, sh. 916
[99] AYATA, sh.115
[100] AYATA, sh.116
[101] AYATA, sh.117
[102] YENİOCAK, sh. 123, EREN, sh. 915
[103] EREN, sh. 915
[104] BULUT, Beste, ‘’ Franchise Sözleşmeleri’’, İstanbul, 2017, sh.39
[105] YENİOCAK, sh. 138
[106] YENİOCAK, sh. 125
[107] ULAŞ, sh. 98
