1. Madde Metni

İşlem bazlı piyasa dolandırıcılığı suçu, 6362 sayılı yasanın 107/1. maddesinde düzenlenmiştir. Madde metni şu şekildedir:

“Sermaye piyasası araçlarının fiyatlarına, fiyat değişimlerine, arz ve taleplerine ilişkin olarak yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandırmak amacıyla alım veya satım yapanlar, emir verenler, emir iptal edenler, emir değiştirenler veya hesap hareketleri gerçekleştirenler üç yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin günden on bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılırlar. Ancak, bu suçtan dolayı verilecek olan adli para cezasının miktarı, suçun işlenmesi ile elde edilen menfaatten az olamaz.”

2. Maddi Unsur

Suçun maddi unsuru; sermaye piyasası araçlarının fiyatlarına, fiyat değişimlerine, arz ve taleplerine ilişkin olarak yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandırmak amacıyla alım veya satım yapmak, emir vermek, emir iptal etmek, emir değiştirmek veya hesap hareketleri gerçekleştirmektir.

Görüleceği gibi suç, seçimlik hareketli olarak düzenlenmiştir. Bu hareketlerden birisinin icrası suçun oluşması için yeterlidir.

Suçun konusu; sermaye piyasası araçlarının fiyatları, fiyat değişimleri, arz ve talepleridir. Sermaye piyasası araçları; yasanın 3/1-ş.maddesinde şu şekilde tanımlanmıştır: “menkul kıymetler ve türev araçlar ile yatırım sözleşmeleri de dâhil olmak üzere Kurulca bu kapsamda olduğu belirlenen diğer sermaye piyasası araçları”. Bunların başında borsa gelmektedir. Uygulamada da özellikle hisse senetlerinin fiyatlarına ilişkin manipülasyonlar yargılama konusu olmaktadır.

Bir hisse senedini almak veya satmak isteyen kişi, yatırım hesabından ilgili hisse senedinin alımı veya satımı için emir vermektedir. Emir, doğrudan piyasadaki fiyattan verilebileceği gibi, daha düşük veya yüksek bir fiyattan da verilebilir. Örneğin bir hisse senedinin fiyatı 10 TL ise, bunu almak isteyen bir kişi hemen 10 TL’ye alım emri verebileceği gibi, 9.80 TL’ye de emir verebilir.

Verilen bu emirlerin hacmi, diğer kimseler tarafından görülebilir. Örneğin, bir hisse senedinin fiyatı 10 TL ise şöyle bir emir tablosuyla karşılaşılabilir:

Alım Emirleri

Satım Emirleri

9.90 – 100.000

10.10 – 250.000

9.80 – 50.000

10.20 – 80.000

9.70 – 150.000

10.30 – 75.000

9.60 – 200.000

10.40 – 150.000

9.50 – 1.000.000

10.50 – 100.000

Bir hisse senedi birimine 1 lot denmektedir. Örneğin, hisse senedinin fiyatı 10 TL ise, bir lot 10 TL’dir. 1000 lot alan bir kişi 10.000 TL ödemelidir. Yukarıdaki tabloda fiyatlar ve lot sayıları verilmiştir. Buna göre, 9.90 TL’de 100.000 lot alım emri, 10.10 TL’de 250.000 lot satış emri bulunmaktadır.

Bir kimse gelip 10.10 TL’deki lotları alabilir, böylece hisse senedinin fiyatı yükselir. Aksi durumda ise fiyat düşer.

Manipülasyon suçu, piyasanın doğal hareketine müdahale edilerek yapay bir fiyatlandırma oluşturulmasıdır. Örneğin, 9.50 fiyatında 1.000.000 lot alım emri bulunmaktadır. Böylece bu tabloyu gören diğer kimseler, hissenin burada yüklü bir alıcısının olması nedeniyle fiyatın düşmeyeceğine inanabilirler. Nitekim, yalnızca bu tabloya (eski ve hala uygulamadaki adıyla tahta) bakarak alım-satım yapan profesyoneller vardır.

Yine, çokça rastlanan bir yöntem olarak sürekli ve özellikle kendi arasında alım-satım yaparak hisse senedinin fiyatının yapay bir şekilde yükseltilmesi, suçun maddi unsuruna vücut verecektir.

Özetle suçun maddi unsuru, fiyatlara yönelik gerçekleştirilen manipülatif eylemlerdir (emir vermek, iptal etmek, değiştirmek, alım-satım yapmak).

3. Manevi Unsur

Bu suçun en önemli unsuru, manevi unsurdur. Suçun manevi unsuru; fiyatlara ilişkin olarak yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandırmak amacıdır. Dolayısıyla suç, ancak özel kasıtla işlenebilir.

Failin, gerçekleştirdiği alım-satım veya emir girme-iptal etme işlemlerini yaparken amacı, fiyatlara ilişkin yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandırmak olmalıdır.

Piyasa hareketleri çerçevesinde herkes birtakım emirler girmekte, iptal etmekte, değiştirmekte, alım-satım yapmaktadır.

Piyasadan para kazanmanın çeşitli yolları vardır. Bir kimse, hisse senedi alıp günlerce veya aylarca bunun yükselmesini bekleyebilir. Bir başkası, birkaç gün veya bir günlük fiyat hareketlerinden kar elde etmek için sürekli alım-satım yapabilir.

Bugün piyasaları domine eden HTF’lerdir (high frequency trading). Bu yönteme göre oldukça karmaşık algoritmalar (robotlar) saniyenin daha altında bir sürede alım-satım işlemi yapmaktadır. Örneğin hisse senedinin fiyatı 100,00 TL ise, bu fiyattan alıp 100,01 TL’den satmakta, bu işlemi 1 saniyede gerçekleştirmekte ve bir günde bunu binlerce defa yapmaktadır.

Bu hareketlerin hepsi hukuka uygundur. Görüleceği gibi bu eylemler suçun maddi unsurunu oluşturmaktadır. Ayırt edici unsur ise, manevi unsurdur. Fail, bu hareketleri yapay bir fiyatlandırma amacıyla yapıyorsa, suçun manevi unsuru oluşur.

4. Özel Kastın Belirlenmesi ve İspat

Suçun en önemli ve ayırt edici unsur özel kasıt olduğuna göre mahkûmiyet kararı verilebilmesi için bu unsurun delillendirilmesi ve ortaya konulması gerekir. Bu suçtan yapılan yargılamalarda da asıl tartışılan konu, bu unsur olmaktadır.

Bilindiği gibi kasıt, dışa yansıyan hareketlerden tespit edilir. Bu suçta failin dışa yansıyan hareketleri, piyasaya verdiği emirlerdir. Fakat bu hareketlerin manipülasyon amacıyla yapılıp yapılmadığının, yalnızca bu verilerden belirlenmesi oldukça zordur.

Bu bağlamda, özel kastın belirlenmesinde özellikle şu unsurlar dikkate alınmalıdır:

- Suça konu hisse senedinin hareketleri, borsa endeksi ve/veya ilgili sektör endeksiyle karşılaştırılmalıdır. Örneğin, suça konu hisse senedi demir-çelik sektörüne ilişkin bir şirket ve eylemlerin tarih aralığı da 01.01.2025-01.02.2025 olsun. Bu durumda, suça konu hisse senedinin ilgili tarih aralığında yaşanan fiyat değişimleri, borsa ve sektör endeksi ve diğer benzer şirketlerin fiyatlarıyla kıyaslanmalıdır.

- Örneğin, ilgili dönemde borsa endeksi %10, demir-çelik endeksi %15, benzer bazı şirketler %20 artmış olsun. Suça konu hisse senedinin fiyatı ilgili dönemde %50 arttıysa bu fiyat hareketinin manipülatif olduğu ön yargısı edinilecektir.

- Bu noktada, o şirketin fiyat hareketini açıklayabilecek makul bir durumun olup olmadığı da araştırılmalıdır. Örneğin, şirketin bedelsiz sermaye artırımında bulunması veya ihaleler alması gibi haberler karşısında fiyatının diğer şirketlere nazaran daha fazla artması (pozitif ayrışması) olağandır.

- Senedin fiyatının artması için hiçbir neden yokken sanığın veya sanıkların hareketleri sonucunda olağandışı bir artış söz konusuysa, bu hareketin manipülatif olduğu düşünülecektir.

- Burada, sanıkların alım-satım işlemlerinin hissenin genel hacmine olan oranı da belirlenmelidir. Oldukça az bir hacimle hisse senedinde manipülasyon yapılması söz konusu olmayacaktır.

- Yine, iştirak halinde işlenen suçlar açısından alım-satım işlemlerinin grup üyeleri arasında yapılıp yapılmadığı önem arz edecektir. Aslında gerçek anlamda bir alım satım bulunmasa da faillerin birbirine alım-satım yapmış gibi göstererek yapay fiyatlandırma oluşturması, suç teşkil edecektir.

Özetle özel kasıt, dışa yansıyan hareketlerden belirlenecektir. Dışa yansıyan hareketler ise sanık veya sanıkların piyasada yaptığı işlemlerdir. Bu işlemlerin ne kadar piyasaya uygun olup olmadığı teknik bir konudur. Bu nedenle de yargılamada en önemli delil, bilirkişi raporudur. Bu suçların yargılamasında bilirkişiden rapor aldırılmalı, eylemlerin manipülatif nitelik taşıyıp taşımadığı ve ne kadar menfaat elde edildiği saptanmalıdır.

Piyasada herkesin amacı para kazanmaktır ve eylemler, para kazanmak amacıyla yapılır. Daha önce söylendiği gibi ayırt edici unsur, yapay fiyatlandırma amacıdır.

Fakat, bir hisse senedinin fiyatı hemen hiçbir zaman olması gerektiği yerde değildir. Piyasanın kendi akışı içerisinde çok değişik (bir anlamda yapay) fiyatlar görülebilir. Bu nedenle, arada ince bir ayrım vardır. Sanık veya sanıkların özel kastı net bir biçimde belirlenemezse, kuşkudan sanık yararlanmalıdır.

5. Etkin Pişmanlık

Maddenin 3. fıkrasına göre, kişi 500.000 TL’den az olmamak üzere, elde ettiği menfaatin iki katını Hazineye öderse etkin pişmanlıktan yararlanır. Soruşturma başlamadan ödeme halinde ceza hükmolunmaz. Soruşturma aşamasında ödeme halinde 1/2, kovuşturma aşamasında hüküm verilene kadar ödeme halinde 1/3 oranında cezada indirim yapılır.

6. Diğer Hususlar

Suçun cezası, 3 yıldan 5 yıla kadar hapis ve 5000 günden 10000 güne kadar adli para cezasıdır. Dava zamanaşımı süresi 8 yıldır (uzamış 12). Görevli mahkeme, asliye ceza mahkemesidir.

İlgili yasanın 115. maddesine göre, bu suçtan yargılama yapılabilmesi için Sermaye Piyasası Kurulunun Cumhuriyet Başsavcılığına yazılı başvuru yapması şarttır. Bu, yargılama şartıdır. Kurul, bir rapor tanzim eder ve Kurulun raporunda belirttiği eylemler yargılamanın konusunu oluşturur.