Eşit davranma borcu Anayasamızın 10. Maddesi ve İş kanunumuzun 5. Maddesi ile güvence altına alınmıştır.
------------------------------------
Anayasa 10. Madde: Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.
İş Kanunu 5. Madde: İş ilişkisinde dil, ırk, renk, cinsiyet, engellilik, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayrım yapılamaz.
İşveren, esaslı sebepler olmadıkça tam süreli çalışan işçi karşısında kısmî süreli çalışan işçiye, belirsiz süreli çalışan işçi karşısında belirli süreli çalışan işçiye farklı işlem yapamaz.
İşveren, biyolojik veya işin niteliğine ilişkin sebepler zorunlu kılmadıkça, bir işçiye, iş sözleşmesinin yapılmasında, şartlarının oluşturulmasında, uygulanmasında ve sona ermesinde, cinsiyet veya gebelik nedeniyle doğrudan veya dolaylı farklı işlem yapamaz.
Aynı veya eşit değerde bir iş için cinsiyet nedeniyle daha düşük ücret kararlaştırılamaz. İşçinin cinsiyeti nedeniyle özel koruyucu hükümlerin uygulanması, daha düşük bir ücretin uygulanmasını haklı kılmaz.
------------------------------------
Eşit davranma borcunu düzenleyen kanun maddelerimizden yola çıkacak olursak her işveren, işçileri arasında ayrım yapmaksızın onlara eşit davranmak zorundadır. İşçi ve işveren ilişkisinin en temel ilkelerinden biri olan işverenin eşit davranma borcu ortada haklı bir sebep bulunmadığı halde işverenin işçilerine farklı davranmasını, haksız ayrım yapmasını engellemek amacı ile ortaya çıkmış bir kavramdır.
Eşit davranma borcunun ihlali işveren tarafından doğrudan yapılabileceği gibi dolaylı olarak da yapılabilir. Örneğin; tüm işçilere ödenen primin bir işçiye herhangi bir sebep olmaksızın ödenmemesi doğrudan yapılan bir ayrımcılık iken, işçilerden bir gruba yönelik olarak eşit olmayan bir duruma yol açan uygulamalar (kadın ve erkek işçiler arasında ücret ve iş koşullarına ilişkin ayrımcı davranışlar gibi) dolaylı ayrımcılık olarak kabul edilebilir. (Mollamahmutoğlu, s. 537)
Peki, eşit davranma borcunun uygulanabilmesinin şartları nelerdir?
- Öncelikle ayrımcılık yapılan işçilerin aynı işyerinde çalışan işçiler olması gerekmektedir.
- Ortada bir kolektif(genel ve objektif) davranış olmalıdır.
- İşverence yapılan ve ayrımcılığa neden olduğu düşünülen uygulamaların aynı zamanda yapılmış olması gerekmektedir. Geçmişte yapılmış bir işlem talep hakkı vermez.
İşveren açısından eşit davranma borcunun mutlak olarak aranacağı haller sınırlıdır. Bu haller İş Kanunu’nun 5. maddesinin 1. fıkrasında sayılmıştır: Dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep ve benzeri sebepler. Kanunda sayılmayan bazı hallerde de işverence eşit davranma borcuna aykırı davranılamaz. İşverenin eşit davranma borcu, yönetim yetkisini kullanma, sosyal yardımların verilmesi, giriş çıkış kontrolü gibi durumlarda mutlak olarak uygulama alanı bulur iken, işe alma, ücretler, disiplin ve işten çıkarma gibi alanlarda ise mutlak olarak uygulanmayabilir. Zira, iş hayatında sözleşme özgürlüğü ilkesi egemendir. Ayrımcılık tazminatı ile ilgili örnek Yargıtay kararları ise şu şekildedir:
------------------------------------
“…Somut olayda davacı işçi, davalı işverenin eşit işlem borcuna aykırı davrandığını, fabrikanın kapalı kaldığı 4,5 aylık süre için diğer çalışanların ücretlerini ödediğini ancak davacıya ücretlerinin tamamının ödenmediği gibi ödenen bir miktar ücretin de işverence geri alındığını ileri sürerek fabrikanın çalışmadığı süreye ilişkin ücret alacağının ödenmesini istemiştir. Mahkemece anılan dönemde diğer işçilerin ücretlerinin ödenip ödenmediği araştırılmamıştır. Eğer ödeme yapılmış ise işverenin İş Kanunu’nun 5. maddesinde de tanımını bulan eşit işlem borcuna aykırı davranması nedeniyle davanın kabulüne karar verilmeli aksi halde şimdi ki dava reddedilmelidir. Yazılı şekilde eksik inceleme ile karar verilmesi hatalıdır.” Yargıtay 9. HD. 2008/12027 E. 2009/31402)
------------------------------------
“…Somut uyuşmazlıkta davalı işveren emsal gösterilen iki işçi dışında tüm işçilere % 9 oranında, emsal gösterilen iki işçiye ise % 25 oranında zam uygulamıştır. Davacı ile % 25 zam uygulanan işçiler dosya içeriğine göre aynı konumda ve eşil değildirler. İki işçi dışında davacı dahil diğer işçilere bir hak sınırlandırılması getirilmemiştir. % 25 zam uygulanan işçiler farklı konumda olup, bu uygulama işverenin yönetim hakkı kapsamında kaldığından, davalının eşit işlem borcuna aykırı davrandığından söz edilemez. Mahkemece davanın reddi yerine hangi haklı ya da yasal gerekçe ile % 9 zam uygulandığı olgusunun açıklanamadığı ve objektif bir nedenin varlığı ispatlanamadığı gerekçesi ile kabulüne karar verilmesi hatalı olup bozmayı gerektirmiştir.” (Yargıtay 9. HD. 2012/22794 E. 2014/22459)
------------------------------------
“…İş mevzuatında beyaz yakalı işçi mavi yakalı işçi ayrımı bulunmamaktadır. Bu nedenle çalışanlar arasında fazla çalışma ve bayram genel tatil ücretleri bakımından farklı oranların uygulanması İş Kanunu’nun 5. maddesine aykırılık oluşturur. Bilirkişi raporunda, davaya konu işçilik alacaklarının işyeri uygulamasına göre zamlı olarak hesaplandığı seçenek bir değerlendirmeye tabi tutulmalı ve indirim husus da düşünülerek karar verilmelidir…” (Yargıtay 9. HD. 2012/36446 E. 2014/27623)
------------------------------------
“…Dosya içeriğine göre davacı kadın hamiledir ve bu hamileliği nedeni ile dördüz beklemektedir. Hamileliği riskli olan davacı tedavi görmektedir. Rapor aldığı ve dördüzlerden birini de bu riskli hamilelik sırasında kaybettiği anlaşılmaktadır. Dinlenen davacı tanığı davacının hamileliğini bildirmesi üzerine dışlandığını, işinin başka bir işçiye verildiğini, tedavi sürecinde de işverenin sorunlar çıkardığını, rapor gerektiren bir durum yokken rapor alması nedeni ile itham edildiğini beyan etmiştir. Bu ithamın davacının raporlarının sahteliği nedeni ile doktorlar hakkında suç duyurusu yapılması ve takipsizlik verilmesi ile sabit olduğu anlaşılmaktadır. Davacı hamileliği nedeni ile ayrıma tabi tutulmuştur. Davalının ayrımcılık nedeni ile eşit işlem borcuna aykırılık tazminatından sorumlu tutulması ve fesih sebebi, davacının maruz kaldığı durum nedeni ile bu tazminatın üst sınırdan belirlenmesi de yerinde olmuştur. Sonuç itibari ile doğru olan kararın ilave bu gerekçe ile ONANMASINA, aşağıda yazılı temyiz giderinin temyiz edene yükletilmesine, 05/10/2017 gününde oybirliği ile karar verildi…” (Yargıtay 9. HD. 2015/13409 E. 2017/15065 K.)
------------------------------------
İşverence haklı bir sebep olmaksızın yapılan ayrımcılığın yaptırımının ne olacağı iş kanunumuzun 5. maddesinin 6. fıkrasında düzenlenmiştir. Söz konusu maddeye göre iş ilişkisinde veya sona ermesinde eşit davranma borcuna aykırı davranıldığında işçi, dört aya kadar ücreti tutarındaki uygun bir tazminattan başka yoksun bırakıldığı haklarını da talep edebilecektir. Ayrımcılık tazminatında ispat yükü işçinin üzerinedir. Eğer ki işçi ihlalin varlığını güçlü biçimde gösteren bir delil ileri sürmüş ise aksi işveren tarafından ispatlanmalıdır.
Ayrımcılık tazminatına ilişkin taleplerde ise zamanaşımı süresi 5 yıldır.
Ayrımcılık tazminatının diğer tazminat türleri ile ilişkisine bakılacak olursa; ayrımcılık tazminatı ile birlikte ihbar tazminatı, kötü niyet tazminatı, iş güvencesi tazminatı ve kıdem tazminatı istenebilecektir. Ancak yasada ayrımcılık tazminatı ile sendikal tazminatın birlikte istenemeyeceği açıkça düzenlenmiştir. Ayrımcılık tazminatı ile birlikte istenilemeyecek tek tazminat türü sendikal tazminattır.
İş yerinde farklı muameleye tabi tutulduğunuzu, size herhangi bir konuda ayrımcılık yapıldığını düşünüyor olabilirsiniz. Her ayrı muamelenin ayrımcılık oluşturmayacağı, işverenin yönetim yetkisi ve sözleşme serbestisi kapsamında işçilerin farklı şartlara tabi olabileceği kuşkusuzdur. Ancak yaşadığınız olayın ayrımcılık tazminatı ödenmesini gerektirir bir durum olup olmadığı hususunda iş hukukunda uzman bir hukukçuya danışmanız hak kaybı yaşamanızın önüne geçecektir.
Av. Mehmet ÇELİK & Av. Selçuk ENER
