Yargıtay’ın yerleşik uygulamalarından da görüleceği üzere deneme süresi; hem işçiye çalışacağı işin fiilen uygulamalı halini ve şartlarını görmesi açısından, hem de işverene işçinin üstlenmiş olduğu işi yapma konusunda becerisini ve verimliliğini ölçmeye yaraması açısından iki tarafa da yarar sağlayan bir süre olarak kabul edilmektedir.
Deneme süreli iş sözleşmeleri, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 15. maddesi uyarınca;
“Taraflarca iş sözleşmesine bir deneme kaydı konulduğunda, bunun süresi en çok iki ay olabilir. Ancak deneme süresi toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar uzatılabilir. Deneme süresi içinde taraflar iş sözleşmesini bildirim süresine gerek olmaksızın ve tazminatsız feshedebilir. İşçinin çalıştığı günler için ücret ve diğer hakları saklıdır.” olarak düzenlenmiş bulunmaktadır.
4857 sayılı İş Kanunu’nda da belirtildiği üzere, deneme süreli bir iş sözleşmesinin hüküm ve sonuçları şu şekilde özetlenebilir:
1. Deneme Süreli İş Sözleşmesinden bahsedebilmek için sözleşmeye deneme kaydı konulmak zorundadır.
İşçi ve işveren arasında akdedilen iş sözleşmelerinde asıl olan sözleşmenin deneme süresi olmaksızın akdedilmesidir. Bu sebeple akdedilmiş olan iş sözleşmesinde ilgili sözleşmenin taraflara deneme süresi öngördüğünden bahsedilebilmesi için deneme süresinin açık bir biçimde yazılması gerekmektedir. 4857 sayılı İş Kanunu’nda deneme süreli iş sözleşmelerinin yazılı olması gerektiği şekil şartı olarak belirlenmemiş olmakla birlikte sözleşmenin yazılı olması ispat şartı olarak kabul edilmektedir.
2. Deneme Süreli İş Sözleşmelerinde deneme süresi en fazla iki ay olarak belirlenebilir.
Deneme süreli iş sözleşmeleri kanunda da belirtildiği üzere en fazla iki ay olarak belirlenebilir. 4857 sayılı İş Kanunu’nda ilgili hüküm emredici nitelikte olduğundan, deneme süresinin kanunda belirtilen süreden daha az olarak belirlenmesi işçi lehine yorum ilkesi dolayısıyla mümkün olup, daha uzun bir deneme süresinin belirlenmesi ise mümkün değildir. Bu durumun tek istisnası 15. maddede de belirtildiği üzere, toplu iş sözleşmeleridir.
Uygulamada sıklıkla görüldüğü üzere, şirketler genellikle iş sözleşmelerine kanunda belirtilen sınırın üzerinde olarak üç ay ve hatta altı ay deneme kaydı koymaktadırlar. Burada belirtilmesi gereken en önemli husus, söz konusu deneme kaydından dolayı iş sözleşmesinin deneme süresiz hale gelmeyeceği yalnızca kanunda belirtilen sınırda deneme süresinin kabul edileceğidir. Örneğin, iş sözleşmesinde her ne kadar deneme süresi 6 ay olarak belirlenmiş olsa da söz konusu iş ilişkisinde iki aylık sürenin geçmesiyle birlikte deneme süresinin de bitmiş olduğunun kabulü gerekmektedir.
3. Deneme Süresi içerisinde işçinin sigortasının yapılması gerekmektedir.
Deneme süreli iş sözleşmeleri taraflara fesih yönünden kolaylık sağlamakta olduğundan işverenler tarafından uygulamada oldukça tercih edilmektedir. Ancak defaatle belirtmek gereklidir ki, uygulamada görüldüğü üzere işçinin sigorta girişinin deneme süresinin sonuna bırakılması hukuken kesinlikle mümkün değildir. Zira işçi ve işveren arasında kurulmuş olan iş ilişkisi hangi sözleşme ve hangi şartla kurulmuş olursa olsun, işçinin sigorta girişi işe başlandığı gün itibariyle yapılmak zorundadır.
Diğer yandan deneme süresinin son bulması itibariyle işçinin ücrete hak kazanacağı yönünde yapılan anlaşmalar da geçersizdir. Her ne kadar söz konusu iş ilişkisi deneme süreli iş sözleşmesi ile tesis edilmiş olsa da, işçi deneme süresi içerisinde çalıştığı günlerin ücretini ve mevcut olması halinde fazla mesai ücretlerini de almaya hak kazanacaktır.
4. Deneme Süresi içerisinde iki taraf da sözleşmeyi ihbar süresine gerek kalmaksızın sona erdirebilir.
Deneme süresinin en önemli özelliği taraflara herhangi bir tazminata gerek kalmaksızın sözleşmeyi sona erdirebilme özgürlüğü tanımasıdır. Zira işçi ve işveren arasında deneme kaydı konulmadan akdedilen sözleşme neticesinde kurulan iş ilişkisinde, taraflardan herhangi birinin sözleşmeyi feshetmek istemesi halinde karşı tarafa bildirimde bulunarak ihbar süresini başlatması gerekmektedir. Ancak deneme süreli iş sözleşmesi neticesinde kurulmuş olan iş ilişkisinde, taraflar deneme süresi içinde ihbar süresine gerek kalmaksızın ve herhangi bir gerekçe belirtmeden sözleşmeyi feshedebilmektedirler.
Av. Mehmet Fatih ÖZER
