Şu günlerde piyasada esnaf ve vergi mükellefleri nezdinde SGK Denetmenleri tarafından Sosyal Güvenlik Mevzuatı açısından denetimler gerçekleştirilmektedir. Bilindiği gibi Sosyal Güvenlik hakları evrensel bir hak olup TC Anayasasının 60.maddesinde düzenlenmiştir. Bu madde kapsamında bütün yurttaşlar Sosyal Güvenlik hakkına sahip bulunmaktadır. Öte yandan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve GSS kapsamında, bireylerin sigortalı olması gerekmektedir. (5510 sayılı yasa madde 92.)
Bilindiği üzere SGK mevzuatı açısından denetim ve kontrol yetkisi SGK müfettişleri ve SGK denetmenleri tarafından gerçekleştirilmektedir. Buna göre denetim sırasında, denetime yetkili olanların, kurum alacağını ortaya çıkartan olay ve bu olaya ilişkin bütün hususlar yemin hariç olmak üzere her türlü kanıtlar ile ortaya çıkartılabilir. Denetime yetkili olanlar tarafından düzenlenen tutanaklar aksi sabit oluncaya kadar geçerlidir.
SGK tarafından yapılan denetimlerde, dikkat edilecek hususlar aşağıda olduğu gibidir.
1- İşyerinde fiili tespit yapılması : SGK Denetmenleri tarafından denetime başlanmadan önce işverene gerçek veya tüzel kişiye, görevli kişilerin hüviyetlerini ibraz ederek denetim için geldiklerini beyan etmektedirler. Daha sonra ilgili işverende çalışan işçi sayısı, ücret bordroları, yasal defterler, ve diğer ibraz edilen kayıt ve belgeler üzerinden gerekli kontroller yapılmaktadır. Çalışan kişilere ödenen reel ücretlerin, kayıtlar ile uygunluğu, ödemelerin banka sistemi üzerinden yapılıp yapılmadığı konularına bakılmaktadır.
2- Denetim sırasında geçmişe matuf, bir yıl içerisinde beyanlar dikkate alındığından düzenlenen tutanaklar aksi sabit oluncaya kadar geçerlilik arz etmektedir.
3- SGK ya başka kurum ve kuruluşlardan gelen bilgiler, veri akışı, sahte sigortalılık, KADİM projesi kapsamında edinilen bilgiler reel durum ile karşılaştırılmaktadır.
4- Denetim elemanlarına denetim esnasında işveren tarafından gerekli kolaylıklar sağlanmalıdır. İstenilen bütün bilgi ve belgeler denetim elemanına ibraz edilmelidir. Denetim elemanına, denetimi yapabilmesi için çalışma ortamı veya başkaca olanaklar sunulabilmelidir. Bu düzenlemelere uyulmaması halinde asgari ücretin 5 katına kadar idari para cezası kesilebilir.
5-Kötü niyetli işverenler tarafından çalışma esnasında, personeli denetimden kaçırmak için başka bir yere sevk ettirmeleri halinde, hem brüt 5 asgari ücret denetimi engelleme cezası ve hem de kimliği tespit edilmese dahi çalıştığına kanaat getirilen işçiler için brüt 2 asgari ücretten başlamak üzere, işverene İPC kesilecektir.
6- Düzenlenen denetim tutanaklarına işveren tarafından imza atılmalı ve varsa tutanak kapsamı hakkında itiraz veya muhalefet şerhi düşülmelidir.
7- SGK elemanlarınca işyeri defter kayıt ve belgelerinin talep edilmesi halinde, kayıt ve belge isteme yazısının işverene tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içerisinde ibrazı zorunludur. Ayrıca, bu süre içeresinde evrakların hazırlanmaması durumunda, ilgili denetmene müracaat edilerek ilave süre talep edilebilir. Ortada, yangın, deprem, sel baskını, ağır kaza vb. mücbir bir sebep yok ise ilgili kayıtların denetmene yasal süresi içerisinde ibraz edilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde işverenin tuttuğu defterin cinsine göre (DBS, Bilanço, vb) İPC brüt 3 asgari ücretten, brüt 12 asgari ücrete kadar İPC cezası kesilmektedir.
8- Denetim sırasında personel özlük dosyalarının, ücret hesap pusulalarının, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin belgelerin ve kanunen tutulması zorunlu olan belgelerin ibraz edilmemesi nedeniyle işveren hakkında İPC uygulanacaktır. Ücret hesap pusulası, gider pusulası, ücret makbuzu gibi belgelerin ücret tediye bordrosunda bulunması gereken şekil şartlarını taşıması şartıyla, ücret tediye bordrosu yerine ibraz edilebileceği ve bu durumda işverenin, bordro ibraz etmiş gibi değerlendirileceği bilinmelidir.
9- Denetmen tarafından indirim için talep edilen defter ve belgeler bazı hallerde zaman aşımına uğramış olabilir. Bu gibi durumlarda işverenin bu belgeleri ibraz etme mecburiyeti yoktur. Böyle bir durum karşısında denetmenin ceza kesme önerme yetkisi olmadığı gibi ceza kesilemeyeceği konusu resen dikkate alınmalıdır.
10- Gerek İş Hukuku ve gerekse SGK mevzuatı, ülkemizde yeterince anlaşılmış bir konu değildir. Denetimlerin sıklaştırılması sayesinde, konu gerek işverenler gerekse işveren vekilleri tarafından ciddiye alınmalıdır. Son yıllarda SGK ile Gelir İdaresi müşterek çalışma yaparak kayıt dışı istihdam konusunu birlikte çözüme kavuşturmaya çalışmaktadır. Bu kapsamda Vergi İdaresi tarafından yapılan yaygın vergi denetimleri, SGK tarafından yapılan KADİM Projesi kapsamında kayıt dışı istihdam ile ilgili önemli mesafelerin kat edildiği görülmektedir. Gerek SGK Kurumunun ve gerekse Vergi İdaresinin sosyal medya hesapları üzerinden konuyu takip ettiği bilinmelidir. Her iki kurumun telefon ile ihbar hatları ve ayrıca Whatsapp üzerinden ihbar iletişim hatlarını uygulamaya koyduğu da bilinmektedir. Diğer taraftan uygulamada sıklıkla karşılaştığımız hatıra dayalı sigortalılık veya fiili çalışmaya dayalı bulunmayan sigortalı gösterimleri mercek altına alınmaktadır.
DR SMMM Mustafa ALPASLAN
Aday Meslek Mensubu Türkan SEZER
